Zimą 1940 r. na cmentarzu żydowskim w Parczewie pochowano ponad 100 zwłok jeńców - żydowskich żołnierzy Wojska Polskiego, prowadzonych przez Niemców z Lublina do Białej Podlaskiej. Ze względu na liczbę rozstrzelanych po drodze ofiar, marsz ten został nazwany „Marszem Śmierci”.
W 1979 r. na terenie zniszczonego cmentarza żydowskiego, dzięki staraniom m.in. Mieczysława Jędruszczaka, będącego w czasie wojny zastępcą miejscowego komendanta Armii Krajowej, odsłonięto tablicę upamiętniającą zamordowanych tam żołnierzy.
Obok tej starej tablicy wzniesiono pomnik, na którym żydowscy żołnierze Wojska Polskiego zostali upamiętnieni w języku jidysz oraz polskim.

Źródło

1. Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki w dwudniowej bitwie straciła ponad 3 tysiące żołnierzy. Poległo, zmarło z ran lub chorób 510 żołnierzy (w tym 51 oficerów, 116 podoficerów, 343 szeregowców). Rannych zostało 1776 żołnierzy, zaginęło bez wieści 652 osób, do niewoli zostało wziętych 116.
W bitwie zginęło 56 Żydów, w tym 5 oficerów, 14 podoficerów i 36 szeregowców, czyli 12,2 procent ogółu poległych. Jest to bardzo wysoki procent, zważywszy, że odsetek poległych w całej dywizji wynosił jedynie 4,1 procent.
Wśród poległych byli:

• por. Jakub Allwajl (1898-1943)
• chor. Abraham Szmulewicz
• szer. Hersz Zawada (1897-1943) - rabin sandomierski

Wszyscy polegli pochowani są na Polskim Cmentarzu Wojennego w Lenino, który został zbudowany w latach 1997-1998 staraniem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.


Źródło 1
Źródło 2

Spośród 850 walczących pod Monte Cassino - 6 otrzymało Krzyże Srebrne Orderu Wojennego Virtuti Militari. Ponadto 68 wręczono Krzyże Walecznych, a kolejnym 52 nadano Krzyże Zasługi.
Na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino pochowanych jest ponad tysiąc żołnierzy II Korpusu gen. Władysława Andersa, poległych w maju 1944 roku. W położonej w południowo-wschodnim narożniku kwaterze 1-F znajdują się groby 18 żołnierzy pochodzenia żydowskiego, w tym por. dr Adama Grabera.


Dr Adam Graber był pochodzenia żydowskiego, ur. 8 lutego 1896 w Warszawie.
Był dwukrotnym mistrzem gimnastyki w Żydowskich Igrzyskach Olimpijskich w 1932 i 1935 roku w Tel Avivie, organizowanych przez Warszawską organizację izraelską Maccabi, której był wiceprezydentem i Dyrektorem Technicznym Polskiego Ruchu Maccabi.
W okresie II wojny w stopniu porucznika, był dowódcą i lekarzem 48 czołówki chirurgicznej. Brał udział w kampanii włoskiej. W dniu 8 maja 1944 roku zginął pod Monte Cassino w wyniku ostrzału GPO (Główny Punkt Opatrunkowy) 6 kompanii sanitarnej. Około godz. 18-tej pociski padły u wejścia do izby przyjęć zabijając go podczas operacji rannego oraz ks. kapitana Augusta Huczyńskiego.


Źródło 1
Źródło 2
Źródło 3
Źródło 4
Źródło 5

Według szacunkowych danych w powstańczych oddziałach walczyło od kilkuset do przeszło 2 tysięcy Żydów.
Wielu Żydów uwolnionych z Gęsiówki przyłączyło się do powstańców i podjęło walkę z okupantem:

• Henryk Lederman ps. "Heniek", podchorąży, bezpośrednio po uwolnieniu przez żołnierzy "Zośki" zorganizował grupę ochotników żydowskich i zameldował ich gotowość do akcji. Został mechanikiem w plutonie pancernym "Wacek" bat. AK "Zośka" dowodzonym przez por. Micutę. Przeszedł z batalionem szlak bojowy Wola - Stare Miasto - kanały - Śródmieście - Górny Czerniaków. Jako uczestnik powstania w getcie 1943 znał doskonale połączenia kanałowe, służył więc jako łącznik kanałowy. Ranny, został umieszczony w szpitalu polowym na ul. Drewnianej na Powiślu, gdzie 5 września został zamordowany przez Niemców. Odznaczony Krzyżem Walecznych.
• Dawid Goldman ps. "Gutek", służył w plutonie pancernym "Wacek" bat. AK "Zośka" dowodzonym przez por. Micutę, następnie w oddziale liniowym. Był w drużynie przewodników kanałowych Grupy "Północ". Kanały znał doskonale z czasu udziału w powstaniu w getcie 1943. Prowadził kanałami żołnierzy Zgrupowania "Radosław". Zginął prawdopodobnie 14 września pod ruinami Poselstwa Chińskiego na Czerniakowie. Odznaczony Krzyżem Walecznych.

Obaj są wymienieni na ścianie zlokalizowanej na Powązkach Wojskowych – z nazwiskami poległych z plutonu pancernego.


Źródło