Pomnik Armii Krajowej

Plac gen. Józefa Hallera

Projekt pomnika przygotowała Wiktoria Leszczyńska-Pabich z firmy Visualize, która wcześniej wygrała konkurs przygotowany przez Politechnikę Łódzką i Okręg Łódź Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej.
Odsłonięcia 20 marca 2019 dokonała prezydent Łodzi Hanna Zdanowska oraz wiceprezes Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej płk Jerzy Żelaśkiewicz. Podczas uroczystości pani Hanna Zdanowska, bez której pomnik by nie powstał, została odznaczona medalem „Za zasługi dla Światowego Związku Żołnierzy AK”.

Zalążki konspiracji łódzkiej zawiązały się już 5 września 1939 r. Wówczas to mjr Kazimierz Kowalski "Wyrwa", pełnomocnik Dowództwa Okręgu Korpusu IV Łódź do spraw dywersji pozafrontowej, skupił wokół siebie grupę ludzi zdecydowanych walczyć w podziemiu.
30 września 1939 r., zawiązująca się konspiracja łódzka wydelegowała do Warszawy Janinę Żyżniewską, polecając jej nawiązać łączność z Dowództwem Głównym Służby Zwycięstwu Polski.
W wyniku przeprowadzonych rozmów do Łodzi przybył ppłk dypl. Stanisław Sosabowski "Węglarz", który przekazał rozkaz gen. Tokarzewskiego o utworzeniu Komendy Okręgu SZP. Miano tego dokonać na bazie zawiązującego się już, miejscowego kierownictwa konspiracyjnego.
Kolejnymi komendantami Okręgu byli:

• pplk Leopold Okulicki „Pan Jan”. Walczył w Legionach Polskich oraz w wojnie polsko bolszewickiej. Po wrześniowej klęsce natychmiast włączył się do pracy konspiracyjnej. Był komendantem Okręgu Łódzkiego, a następnie Obszaru II Lwowskiego ZWZ. Aresztowany w styczniu 1941 r. przez Sowietów. Zwolniony po podpisaniu układu Sikorski-Majski został szefem sztabu w Armii Andersa w ZSRR. Następnie dowódca 7 dywizji Piechoty. Po ewakuacji do Iranu od października 1943 do maja 1944 w sztabie Naczelnego Wodza w Londynie. Przeszkolony jako cichociemny został zrzucony do kraju. Po Powstaniu Warszawskim mianowany Komendantem Głównym AK. 19 stycznia 1945 r. wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej. Równocześnie uczestniczył już w pracach nowej ściśle zakonspirowanej organizacji NIE (Niepodległość) mającej kontynuować konspirację pod sowiecką okupacją. Podstępnie aresztowany przez władze sowieckie i sądzony w procesie szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Skazany na 10 lat więzienia, zmarł 24 grudnia 1946 r. w szpitalu więziennym na Butyrkach w Moskwie. Odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.
• ppłk Stanisław Juszczakiewicz „Kornik”. Wychowanek Gimnazjum św. Anny w Krakowie oraz Gimnazjum Wyższego w Wadowicach. Od października 1915 w armii austriackiej. W Wojsku Polskim od listopada 1918 w 1 Pułku Strzelców Podhalańskich. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Został dwukrotnie ranny. Absolwent Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie. Od 1923 r. w 4 pułku strzelców podhalańskich. Od 1930 r. w 25 pułku piechoty, gdzie od kwietnia 1937 r. był dowódcą batalionu. W jego ramach walczył w kampanii 1939 jako dowódca batalionu. Od października 1939 szef sztabu Komendy Okręgu Łódź SZP/ZWZ i inspektor łódzki. Od września 1940 do maja 1942 r. komendant Okręgu. Przeniesiony do Warszawy został szefem Biura Personalnego i zastępcą ppłk. Antoniego Sanojcy „Kortuma”. Do wybuchu powstania warszawskiego pełnił funkcję zastępcy szefa Oddziału I sztabu KG. W czasie powstania był m.in. dowódcą zachodniego odcinka obrony Starego Miasta. Ciężko ranny oddał dowodzenie. Przebywał w obozach w Sandbostel i Lubece. Od 1945 r. w Londynie. Działał jako przewodniczący Głównej Komisji Weryfikacyjnej AK. Zmarł w 1967r. Odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.
• płk Ludwik Czyżewski „Julian”. Żołnierz Wojska Polskiego, Korpusu Ochrony Pogranicza i Armii Krajowej. Przed 1914 rokiem uczył się Gimnazjum w Brzeżanach i studiował medycynę we Lwowie. W czasie I wojny światowej służył w armii AustroWęgier. Walczył na froncie rosyjskim i włoskim, jako dowódca kompanii. Od listopada 1918 w Wojsku Polskim, współtwórca 9 pułku piechoty. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. W latach 1923 - 1932 dowódca batalionu w 25 pułku piechoty i w Korpusie Ochrony Pogranicza w Bereźnie. W 1932 roku przeniesiony do 2 pułku piechoty Legionów w Sandomierzu, którym dowodził w kampanii 1939 roku. Walczył w bitwie pod Borową Górą oraz w obronie Modlina. W czasie okupacji komendant Okręgu Łódź AK (1942–1943) i Lwów (1943–1944). Po wojnie początkowo pracował jako nauczyciel.W 1946 r. ujawnił się i zamieszkał we Wrocławiu. Pracował w Wydawnictwie Kartograficznym. Pochowany na Starym Cmentarzu w Piotrkowie Trybunalskim. W 1972 r. Prezydent RP na uchodźstwie mianował go generałem brygady. Zmarł w roku 1985. Odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.
• płk Michał Stempkowski „Grzegorz”, „Barbara”. Absolwent Szkoły Handlowej w Warszawie. Maturę zdał w Gimnazjum w Równem. Służył w armii carskiej i ukończył w stopniu chorążego Nikołajewską Szkołę Piechoty. W latach 1917 - 1918 uczestniczył w walkach z bolszewikami w I Korpusie Polskim. Później brał udział w rozbrajaniu oddziałów austriackich na Kielecczyźnie. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1923 roku został, na własną prośbę, przeniesiony do rezerwy. W 1928 roku wrócił do służby – w 1 pułku szwoleżerów. Od 1932 roku kwatermistrz 1 Pułku Szwoleżerów w Warszawie. Po dwóch latach przeniesiono go do Korpusu Ochrony Pogranicza. Od marca 1938 zastępca dowódcy 4 pułku strzelców konnych w Płocku. Był ostatnim komendantem Okręgu Łódzkiego Armii Krajowej. To on wydał 25 stycznia 1945 roku rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej na terenie Okręgu Łódź. Po wojnie aresztowany i skazany na 10 lat więzienia w zawieszeniu na dwa lata. Jego syna Jana władze komunistyczne zamordowały jako jednego z żołnierzy wyklętych. Po wojnie mieszkał w Warszawie działając aktywnie w organizacjach kombatanckich. Zmarł w 1988 r. Pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.

W połowie września 1939 r. wyszedł pierwszy numer tygodnika „Wiadomości Polskie”. To pismo wyszło łącznie w 33 numerach, odbijane techniką powielaczową, osiągając zwykle nakład 100 egzemplarzy.
W połowie 1940 roku szefem Biura Informacji i Propagandy Okręgu Łódź Związku Walki Zbrojnej mianowany został por. Franciszek Jabłonka. Zorganizował zaplecze wydawnicze z maszyną drukarską, dzięki czemu od sierpnia 1940 wychodzi tygodnik „Kronika Polska”, ukazujący się przez rok, by zostać zastąpionym przez „Biuletyn Kujawski” o identycznej objętości i szacie graficznej, a nawet długości istnienia „na rynku”. Jego nazwa miała zmylić organy represji, jakoby wydawano go poza Łodzią. Jego redaktorami byli: Jan Nowicki, Tadeusz Sarnocki i Grzegorz Timofiej.
Prasę uzupełniały broszury i ulotki. Zimą z 1941 na 1942 r. kolportowano ulotkę „Mróz tępi robactwo”, która komentowała pierwsze porażki Niemiec na froncie wschodnim. Przedrukowywano też w prasie ulotki brytyjskie zrzucane w Niemczech, które adresowane były do Polaków. Niestety występowały problemy z kolportażem, za który groziły surowe kary.
Współpraca pionu wywiadowczego oraz propagandowego szybko zaowocowała przygotowaniem jednolitych działań ujętych pod kryptonimem „Akcji N”. Miała ona podważyć wiarę społeczeństwa niemieckiego w zwycięstwo i nieomylność Adolfa Hitlera. Lansowała również tezę o funkcjonowaniu antyhitlerowskiego ruchu oporu w armii i środowiskach cywilnych Wskazywano także na złe traktowanie volksdeutchów przez rodaków z tzw. Starej Rzeszy.
Rozprowadzano także gazety wydawane przez Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze: „Der Soldat”, „Die Frontkampfer” i „Erika”. W dwóch pierwszych były opisywane zbrodnie niemieckich formacji tytułowych, akcentując, że krew ta plami mundur żołnierza frontowego i niepotrzebnie podsyca opór podbijanych narodów. Odnoszono się też do sojuszów, krytykując współpracę z Japonią i Włochami. „Erika” była natomiast wesołym dodatkiem dla kraju i frontu. Przedstawiano w nim barwne i czarno-białe karykatury, gł.: Hitlera, Himmlera, Goringa i Goebbelsa. Cenne były zwłaszcza dane o postępowaniu funkcjonariuszy administracji hitlerowskiej – ośmieszające ich przez podawanie kompromitujących faktów z życia prywatnego. Materiały do tych pism były opracowywane na podstawie odpowiednio spreparowanych artykułów niemieckiej prasy, a ich styl i słownictwo odpowiadało narzeczom występującym w języku niemieckim. Tłumaczyli je i redagowali ludzie konspiracji, którzy od dzieciństwa mieli do czynienia z tym językiem i chodzili do niemieckich szkół.
Udoskonalono też system fałszywych donosów obywatelskich w ramach tzw. akcji „S”, czyli blokowania akcji policji i Gestapo dużą ilością fałszywych donosów. Ofiarami byli Niemcy, którzy przez wiele godzin musieli przekonywać o swojej niewinności. Dostarczano również materiały propagandowe do szpitala wojskowego przy ul. Żeromskiego 113 w Łodzi, skierowane do rannych żołnierzy. Oficjalną prasę wzbogacano o instrukcję „Co należy czynić, aby nie wrócić na front”.
Zbierano też informacje o policji niemieckiej i działaczach NSDAP w Łodzi. Umieszczono informatorów w sztabie XIII Korpusu Wehrmachtu w Łodzi oraz sztabie Ober-Ost (Dowództwo Wschodnie) w Spale. Stałą obserwacją objęto poligon w Monicach pod Sieradzem, wojskowe zakłady przemysłowe i magazyny. Dużym sukcesem było przekazanie w 1941 r. Komendzie Głównej w Warszawie planów konstrukcyjnych rakiet V-1, których podzespoły produkowano w zakładach Weigha w Łodzi.
Ważną rolę w działalności wywiadowczej odegrała pani Haliny Kłąb-Szwarc, która mając 16 lat, zgłosiła się na ochotnika do pracy w konspiracji Związku Walki Zbrojnej Okręgu Łódzkiego. Ustaliła m.in. położenie obiektów wojskowych w Hamburgu, co umożliwiło aliantom ich zniszczenie oraz przekazywała aliantom informacje, na podstawie których można było wnioskować o rozmieszczeniu oddziałów niemieckich na froncie wschodnim.
Działania Okręgu osłabiały kolejne aresztowania:

• W czerwcu 1940 r., aresztowano m. in. Henryka Bartoszewicza "Janotę", który nie zdążył zorganizować pracy BIP
• 17 lipca 1942 r., Niemcy aresztowali inspektora łódzkiego mjr Józefa Grabińskiego "Pomiana". Fakt ten zapoczątkował kolejną falę aresztowań. 8 sierpnia w ręce Niemców dostał się szef BIP kpt. Franciszek Jabłonka "Michał", natomiast 5 grudnia nowy szef Oddziału III - kpt. cc. Henryk Kożuchowski "Hora".
• W lutym 1944 r., łódzka policja bezpieczeństwa podjęła szeroko zakrojoną akcję przeciwko Oddziałowi II Komendy Okręgu. "Wsypa" rozpoczęła się aresztowaniem uczestników spotkania w punkcie kontaktowym Komendy Okręgu, mieszczącym się w domu przy ul. Kilińskiego 73. W czasie tej akcji zginął zastępca szefa Oddziału II kpt. Mikołaj Ostaszewski, a w gronie aresztowanych znalazł się szef łączności konspiracyjnej - por. Józef Marchwicki "Lokator"
• W marcu 1944 r. uwięziono około 50 osób, a represje, z różnym natężeniem, trwały do września 1944 r. i zdziesiątkowały Oddział II Komendy Okręgu. Łącznie ujęto 115 osób, z których 25 miało obywatelstwo niemieckie. W ręce Gestapo wpadło również archiwum łódzkiej służby wywiadowczej.
• W sierpniu aresztowania rozbiły Obwód Łódź-powiat, natomiast we wrześniu obwody kaliski i koniński. Pod koniec października i na początku listopada Gestapo zlikwidowało prawie wszystkie ogniwa Komendy Okręgu, zainstalowane w Łodzi (poza BIP-em), oraz rozbiło Obwody Kutno i Łęczyca. W następstwie aresztowań przestał funkcjonować sztab Inspektoratu Łódź. W pierwszych dniach listopada 1944 r., aresztowania objęły także komendę Obwodu Pabianice, natomiast w grudniu komendę miejską w Wieluniu.
• 15 października 1944 r., został aresztowany przez policję bezpieczeństwa szef sztabu KO mjr Majewski.

Wszystkie opisywane wyżej wydarzenia spowodowały organizacyjne rozbicie Okręgu Łódź. Jego stan wykluczał wystąpienie w okresie powstania powszechnego oraz bardzo ograniczał możliwości podjęcia działań w ramach "Burzy".
Struktura organizacyjna Okręgu w 1944 roku:

• Inspektorat Łódź Armii Krajowej
• Inspektorat Piotrków Trybunalski Armii Krajowej
• Inspektorat Sieradz Armii Krajowej
• Inspektorat Koło Armii Krajowej
• Inspektorat Kutno Armii Krajowej

Mimo olbrzymich strat łódzka AK czekała na rozkaz wybuchu powstania i prowadziła walkę. Latem 1944 r. (w czasie akcji „Burza”) nasilono działania dywersyjno-sabotażowe, zaczęto łączyć mniejsze oddziały partyzanckie w bataliony i pułki. 20 lipca 1944 r. w Barkowicach Mokrych koło Sulejowa utworzono 25. pułk piechoty AK Ziemi Piotrkowskiej, którego dowódcą został mjr Rudolf J. Majewski „Leśniak”. Oddział w sile 1200 ludzi wykonał kilkadziesiąt akcji bojowych, stawał w obronie pacyfikowanych wsi, walczył z ekspedycjami karnymi oraz atakował transporty przeciwnika.
14 VIII 1944 r. radiostacja z Warszawy i prasa powstańcza ogłosiły rozkaz gen. Tadeusza Komorowskiego ps. „Bór” wzywający wszystkie oddziały partyzanckie Armii Krajowej do przyjścia z pomocą walczącej stolicy. Komendant Okręgu Łódzkiego nakazał wówczas dowódcy 1. batalionu 25. pp AK mjr. Majewskiemu wykonanie rozkazu Komendanta Głównego AK. Inne oddziały z różnych względów nie wchodziły w rachubę. W związku z wykonaniem tego rozkazu mjr Majewski pomaszerował z batalionem w kierunku Warszawy i 20 sierpnia osiągnął kompleks lasów Przysucha. W rejon ściągnął również Korpus Kielecki AK i za zgodą komendanta Okręgu Łódź mjr Majewski podporządkował się dowódcy Korpusu Kieleckiego płk. Janowi Zientarskiemu ps. „Mieczysław” na czas wykonywania wspólnego zadania, tj. działań na rzecz pomocy walczącej Warszawie. Po rozwiązaniu Korpusu i rezygnacji z marszu batalion przeorganizowany na 25. pp AK wrócił pod rozkazy komendanta Okręgu Łódź.
Wiele działań prowadził również, w ramach Związku Walki Zbrojnej, Związek Odwetu. W Łodzi placówkę taką zorganizowali: kpt. Antoni Kalinowski „Kalina” i kpt. Mieczysław Chołąckiewicz „Franek”, a od 1942 r. ich pracę kontynuował cichociemny kpt. Adam Trybus „Gaj”. Wykonano również wyroki śmierci na poszczególnych komisarzach aparatu hitlerowskiego, np.: komendancie gestapo w Tomaszowie Mazowieckim – Preussie, oraz egzekucje wielu volksdeutschów i konfidentów. Niszczono także akta i spisy kontyngentowe.
W meldunku 1 marca 1944 podano następujące informacje o Okręgu::

• Organizacja
  • Inspektoraty 5
  • 8 Obwody 18
  • Plutony pełne 707
• Kadra
  • Oficerowie: 29 w sztabach, 245 w linii.
  • Podchorążowie: 8 w sztabach, 169 w linii.
  • Podoficerowie: 99 w sztabach, 6130 w linii
• Uzbrojenie
  • ckm. 3, amunicja 2450,
  • rkm. 9, amunicja 2110,
  • karabiny: 260, amunicja 32559,
  • pistolety: 154, amunicja: 2570,
  • karabiny ppanc. 1, amunicja 16,
  • granaty 281, zapalniki 281

W oddziałach Okręgu do 1945 r. zaprzysiężono ponad 10 tys. żołnierzy, których wspierało ponad 40 tys. cywili
19 stycznia 1945 r., w dzień wyzwolenia Łodzi spod okupacji hitlerowskiej, ostatni Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” nakazał rozwiązać struktury i zakończyć działalność. Niewielu jednak żołnierzy AK mogło wykonać rozkaz swych przełożonych. Ci, co zdecydowali się działać, walczyli już w innych warunkach. Konfrontacja z władzą komunistyczną dla tysięcy żołnierzy polskiego podziemia była tragiczna.
Po zajęciu terenów Okręgu przez Armię Czerwoną i rozwiązaniu AK nastąpiły masowe aresztowania jej żołnierzy. W rękach nowego okupanta znalazło się kilkunastu członków Komendy Okręgu i Podokręgu Piotrkowskiego. Byli to m. in.: płk Michał Stempkowski "Grzegorz", ppłk Rudolf Jan Majewski "Leśniak",, ppłk Zygmunt Walter-Jahnke "Gertruda" mjr Bolesław Jabłoński "Bill", mjr Adam Trybus "Gaj", mjr Jerzy Emil Hassan "Turek II", mjr Józef Łubnicki "Wojna", mjr Józef Szczechura "Zimny", kpt. Jan Baczyński, Nolesław Janowski, Stefan Zatorski.
Na 10 lat więzienia skazano ostatniego komendant okręgu ppłk Michała Stempowskiego „Grzegorza”, mjr B. Jabłońskiego na 8 lat, a ppłk Z. Janke skazano na karę śmierci - wyroku nie wykonano, ale oficer 8 lat spędził w celi śmierci. Najtragiczniejszy był los byłego dowódcy 25. pułku piechoty AK płk R. J. Majewskiego, którego zamordowano we Wronkach trzy lata po aresztowaniu.

Wykład „Armia Krajowa w Łodzi”

BEZPŁATNY DODATEK DZIENNIKA ŁÓDZKIEGO 11/02/2022

Zdjęcia
Pierwsze zdjęcia ilustrują odsłonięcie pomnika, pochodzą z https://uml.lodz.pl/aktualnosci/artykul/lodz-pamieta-o-bohaterach-pomnik-armii-krajowej-stanal-na-placu-hallera-id26697/2019/3/20/









Pomnik Haliny Kłąb-Szwarc


ppłk Leopold Okulicki


ppłk Stanisław Juszczakiewicz


płk Ludwik Czyżewski


płk Michał Stempkowski


mjr Rudolf Majewski

Piśmiennictwo

1. https://www.dws-xip.com/PW/formacje/pw2060.html
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Okr%C4%99g_%C5%81%C3%B3d%C5%BA_Armii_Krajowej
3. https://lodz.wyborcza.pl/lodz/7,35136,27789851,halina-klab-szwarc-slynna-oficer-wywiadu-ak-ma-w-lodzi-swoj.html