Stary cmentarz Żydowski

Pamiątkowa tablica przy ul. Rybnej 11
Napis na tablicy: STARY CMENTARZ PRZY UL. WESOŁEJ, ZAŁOŻONY 4 KWIETNIA 1811 ROKU,
CZYNNY DO 1922 ROKU, CZĘŚCIOWO ZDEWASTOWANY PRZEZ NIEMCÓW
W 1942 ROKU, ZNISZCZONY PRZEZ WŁADZE KOMUNISTYCZNE W LATACH 1949-1954.
POCHOWANO TU 12 TYSIĘCY OSÓB.

W obrębie dzisiejszych ulic Limanowskiego, Bazarowej, Rybnej i Zachodniej był kiedyś Stary Cmentarz Żydowski. Został zniszczony częściowo podczas II wojny światowej, a całkowicie zlikwidowany w trakcie poszerzania ul. Zachodniej. Dziś przypomina o nim tylko niewielka tabliczka na skwerze przed bursą szkół artystycznych (ul. Rybna 11 abc) i fragmenty cmentarnego muru.
Był to pierwszy cmentarz żydowski w Łodzi. Powstał w 1811 roku. Gmina kupiła wtedy kawałek ziemi od Magdaleny i Adama Lipińskich, a potem sąsiadujące grunty od innych osób. Z czasem cmentarz zamknięty został ze wszystkich stron niskim czerwonym murem i zasłonięty wysokimi domami. Stanowił część starej dzielnicy miasta. Mówiło się o nim, że to kirkut przy ul. Wesołej, bo tak nazywała się uliczka, która do niego prowadziła, a po której nie ma dziś śladu - została wchłonięta przez wydłużoną i poszerzoną ul. Zachodnią.
Do 1892 roku pochowano w tym miejscu ponad 13 tys. osób wyznania mojżeszowego. Wśród nich nie zabrakło zasłużonych przemysłowców, działaczy społecznych i religijnych, nauczycieli.
Na cmentarzu przy ul. Wesołej spoczywał m.in. Samuel Zalcman - hurtownik przędzy, właściciel kamienic między ul. Pomorską a ul. Północną, uważany za jedną z najważniejszych postaci starej żydowskiej Łodzi. To on przez wiele lat walczył, by znieść rewir żydowski na Starym Mieście, a Żydzi mogli mieszkać poza nim. Między ulicami Północną i Średnią (dziś ul. Pomorska) zbudował ulicę, która nosiła imię Zalcmana, to dzisiejsza ul. Solna.
Na Starym Cmentarzu były też groby członków rodzin Silbersteinów, Prussaków, Rosenblattów, to również miejsce pochówku Kalmana Poznańskiego, ojca Izraela, właściciela potężnej fabryki przy ul. Ogrodowej.
Po 1892 roku na Starym Cmentarzu tylko sporadycznie odbywały się pogrzeby. Główną nekropolią łódzkich Żydów stał się cmentarz przy ul. Brackiej.
Już w okresie międzywojennym w domu przedpogrzebowym przy ul. Wesołej mieścił się szpital dla osób upośledzonych umysłowo, który funkcjonował także w czasie wojny. Część pacjentów wywieziono i zamordowano w podłódzkich lasach. Szpital na terenie cmentarza został całkowicie zlikwidowany we wrześniu 1942 roku. Chorych przeniesiono do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie zostali zabici. Od 1942 roku w tym budynku mieścił się resort stolarski.
Już w czasie wojny na rozkaz Niemców część macew i pomników rozebrano, a kamienne płyty wykorzystano do utwardzania dróg. Cmentarz przetrwał jednak okupację. Dopiero pod koniec lat 40. ówczesne komunistyczne władze Łodzi postanowiły zlikwidować żydowską nekropolię. Zdecydowano, że ma tamtędy przebiegać duża ulica - przedłużona ul. Zachodnia, która wchłonęła część ul. Stodolnianej. Dziś przez dawny cmentarz przejeżdżają autobusy, samochody i tramwaje. W miejscu grobów stoją bloki. Likwidacja odbyła się niezgodnie z prawem, nie było ekshumacji. Jeszcze dziś, kopiąc doły między blokami, można odnaleźć ludzkie kości. Przez długi czas wielu łodzian nie zdawało sobie sprawy, że w tym miejscu był kiedyś żydowski cmentarz. Dopiero w kwietniu 2004 roku przy ul. Rybnej 11, na niewielkim skwerze przed bursą szkół artystycznych, stanęła pamiątkowa tablica. Napis po polsku, angielsku, w jidysz i po hebrajsku przypomina, że była tu kiedyś pierwsza nekropolia łódzkich Żydów. Zachował się kawałek cmentarnego muru.
Źródło: Joanna Podolska, Litzmannstadt-Getto. Miejsca. Ludzie. Pamięć, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Księży Młyn, Łódź 2020, strony 177 - 1782

Zdjęcia

Położenie cmentarza

Brama wejściowa na cmentarz

Przed bramą centralną

Groby na cmentarzu

Praca w resorcie stolarskim (galanterii drzewnej) utworzonym w 1942 roku na terenie Starego Cmentarza

Zachowany fragment muru cmentarza, widok od ulicy Rybnej.

Fragment makiety Getta Łódzkiego z cmentarzem
https://lodz.naszemiasto.pl/makieta-litzmannstadt-getto-w-muzeum-tradycji/ga/c13-4641032/zd/32144150

Dodatkowe informacje

http://baedekerlodz.blogspot.com/2020/03/chewra-kadisza-i-stary-cmentarz.html
https://pl.wikipedia.org/wiki/Stary_cmentarz_%C5%BCydowski_w_%C5%81odzi
http://www.lodzgetto.pl/stary_cmentarz_zydowski.html,34
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/28465,lodz-nieistniejacy-cmentarz-zydowski-przy-ul--zachodniej.html
https://www.centrumdialogu.com/getto/miejsca-pamieci?view=article&id=50:stary-cmentarz-zydowski-w-lodzi&catid=20:zydzi-zachodni