Tablice upamiętniające ofiary reżimu komunistycznego 1945-56
Mur więzienia przy ul. Montelupich 7
Odsłonięcie w listopadzie 2019 r.
Zginęli za wolną/i niepodległą Polskę/zamordowani przez/komunistycznych oprawców/w latach 1945-1956/w więzieniu/przy ulicy Montelupich
a następnie nazwiska 68 patriotów polskich zamordowanych przez komunistyczne władze w latach 1945 – 1956, walczących o wolną Polskę w różnych organizacjach m.in. w AK, Narodowych Siłach Zbrojnych, Batalionach Chłopskich, PPS, Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej oraz w Zrzeszeniu "Wolność i Niezawisłość".
10 z nich w momencie pozbawienia życia liczyło nie więcej niż 20 lat. 33 osoby w chwili śmierci miały od 21 do 25 lat. W wieku powyżej 25 lat do 30 zostało zabitych j11 osób. W grupie najstarszych, powyżej 30 roku życia, zostało zabitych 14 osób.
15 osób rozstrzelano w 1946, 21 w 1947 – zarówno przed, jak i po tzw. amnestii. Na 10 osobach karę śmierci wykonano w 1948; 6 zabito w 1949, jak i w 1950; 8 1951, natomiast w 1954 pozbawiono życia 2 osoby.
Wśród nich byli:
- Henryk Adamus (ur. 21 stycznia 1927 r. w Witowicach w pow. Miechowskim). Ukończył sześć klas szkoły powszechnej; z zawodu ślusarz. Podczas okupacji był żołnierzem 106. DP AK w grupie Juliusza Nowaka ps. „Babinicz”. Założyciel organizacji Armia Podziemna w Wolbromiu Skazany 22 stycznia 1951 r. na karę śmierci, stracony 6 marca 1951 r.
- Wiesław Budzik (ur. 4 grudnia 1920 r. w Łękawicy) kadet II RP. Współpracował z ZWZ. W maju 1941 r. został aresztowany przez gestapo. Przebywał najpierw w więzieniu w Tarnowie, następnie kolejno w KL Gross-Rosen i w Hersbruck, filii KL Flossenbürg. Po wojnie wstąpił do oddziału NZW Tadeusza Gajdy „Tarzana”. Aresztowany 4 sierpnia 1946 r. Zamordowany 21 października 1946 r.
Sądzeni w trwającym od 11 sierpnia 1947 w procesie pokazowym siedemnastu członków II zarządu WiN i działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego:
- Alojzy Kaczmarczyk (ur. 31 maja 1896 w Paczółtowicach) - podpułkownik piechoty Wojska Polskiego. W 1943 objął stanowisko szefa wydziału wojskowego Okręgu Kraków Armii Krajowej. W 1945 roku został kierownikiem Komórki Doradztwa Politycznego Obszaru Południowego WiN, następnie był kierownikiem Doradczego Komitetu Politycznego przy II Zarządzie WiN. We wrześniu 1946 roku został aresztowany przez UB.
- Walerian Józef Tumanowicz, ps. „Jagodziński” (ur. 1 marca 1894 w Banilli Ruskiej) – Ormianin, żołnierz Legionów Polskich, major piechoty Wojska Polskiego, oficer ZWZ-AK oraz DSZ, „NIE” i WiN. Został aresztowany przez UB 22 października 1946 w Krakowie.
- Józef Ostafin, ps. „Chudy”, „Ludwik”, „Miłosz” (ur. 7 marca 1894 w Sułkowicach – polski inżynier rolnictwa, nauczyciel, polityk, legionista, członek POW, powstaniec śląski, poseł na Sejm II RP IV i V kadencji, kapitan artylerii rezerwy Wojska Polskiego, oficer AK i WiN. W odsłonięciu tablic brały udział m.in. córki Józefa Ostafina.
- Ks. Władysław Gurgacz - jezuita, kapłan, ale także mistyk i malarz. Po wojnie stał się znany komunistom z bardzo odważnych kazań, w których nie atakował państwa komunistycznego, ale materializm, w których wskazywał na to, jakie spustoszenie w ludzkiej duszy przynoszą jakiekolwiek związki z komunizmem. Kontakt z nim nawiązał dowódca PPAN Stanisław Pióro „Mohort” i został kapelanem „Wyklętych”.
- Ppor. Stefan Balicki „Bylina” (1922-1949) jako nastoletni chłopiec bronił Warszawy w 1939 r. W czasie II wojny światowej działał w konspiracji koło Krosna. Gdy te tereny zostały zajęte przez Armię Czerwoną, wstąpił do Ludowego Wojska Polskiego. Walczył o Kołobrzeg, Wał Pomorski, został ciężko ranny podczas przeprawy przez Odrę.
Po wojnie osiedlił się na Dolnym Śląsku, lecz gdy komuniści zaostrzyli represje wobec przeciwników sowietyzacji Polski, pojechał na Sądecczyznę i przyłączył się do konspiracji niepodległościowej. Ze względu na duże doświadczenie został jednym z dowódców oddziału „Żandarmeria” Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowców.
- St. Sierż. Stanisław Szajna ps. „Orzeł” (1924-1949) pochodził z ziemi lwowskiej. W czasie II wojny światowej związał się z AK. Uczestniczył w obronie polskich osiedli przed nacjonalistami ukraińskimi, a później w akcji „Burza”. Po wojnie włączył się w konspiracyjne działania niepodległościowe. W 1948 r. przystąpił do działającego w powiecie nowosądeckim oddziału „Żandarmeria” PPAN. Jego podstawowym zadaniem była ochrona kapelana oddziału, ks. Władysława Gurgacza.
Więzienie przy ul. Montelupich
W budynku najpierw mieściło się więzienie garnizonowe Armii Austro-Węgier, następnie cywilne.
Podczas II wojny światowej w budynku przy Montelupich znajdowało się hitlerowskie więzienie policyjne podlegające Gestapo. W latach 1940–1944 więzionych było tu ok. 50 000 osób. Przetrzymywano tu m.in. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, aresztowanych podczas wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji akcji Sonderaktion Krakau.
Słynny skoczek narciarski i kurier ZWZ Stanisław Marusarz uciekł z towarzyszem z celi więzienia w 1940 r.
Na terenie więzienia miały miejsce masowe egzekucje więźniów, z których część mordowano także w okolicach Krakowa (Podłęże i fort 49 „Krzesławice”). Większość aresztowanych, po ciężkich przesłuchaniach, wywożono do obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Plaszow.
Egzekucja 100 Polaków w Podłężu, wywiezionych z więzienia Montelupich, miała miejsce 2 lutego 1944 roku. Niemcy wzięli odwet za dokonanie 29 stycznia przez partyzantów Armii Krajowej z oddziału „Błyskawica”, nieudanego zamachu na generalnego gubernatora Hansa Franka, który jechał pociągiem do Lwowa. Egzekucji dokonano na rozkaz dowódcy policji i SS Wilhelma Koppego, wykonali ją członkowie Gestapo, SS i Schutzpolizei (Schupo). Na terenie Krakowa SS i Gestapo rozstrzelało w masowej egzekucji 1000 ludzi z więzienia Montelupich, na wzgórzu przy ul. Kamedulska-Glinnik. 29 stycznia 1944 roku z więzienia wywieziono do miejscowości Pełkinie 24 żołnierzy AK, gdzie zostali rozstrzelani w odwecie za odbicie w dniu 19 stycznia 1944 roku ujętego wcześniej członka ruchu oporu.
Po 1945 roku w budynku znajdowało się ciężkie centralne więzienie karno-śledcze Urzędu Bezpieczeństwa i NKWD, przez które przeszło kilka tysięcy polskich żołnierzy, głównie z AK i WiN-u, z których część wywieziono w głąb ZSRR na zesłanie i członków Ukraińskiej Powstańczej Armii. W więzieniu wykonywano także pod koniec lat 40. kary śmierci na członkach niemieckiej załogi obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, skazanych w pierwszym procesie oświęcimskim.
Z więzienia ostatni transport złożony m.in. z żołnierzy AK odjechał do Związku Sowieckiego 23 kwietnia 1945 r., zaraz po zatrzymaniu komendanta Okręgu AK płk. Przemysława Nakoniecznikoffa-Klukowskiego.
Polskim komunistom przekazano więzienie na początku 1946 r. i wkrótce zaczęto kierować tu osadzonych przy Senackiej. W 1949 r. Montelupich zostało Centralnym Więzieniem Karno-Śledczym - głównym więzieniem miasta.
W Areszcie Śledczym na Montelupich w Krakowie powstał niezwykły mural. Kamil Kuzko z krakowskiej ASP stworzył jeden z największych w Polsce street art'owych obrazów w więziennych murach. Motywem przewodnim są okna i historia Stanisława Marusarza, polskiego skoczka narciarskiego, który w czasie II wojny światowej trafił do więzienia na Montelupich i ... udało mu się uciec. Mural pokazuje jak wychodzi przez okno swojej celi na pierwszym piętrze.
Zdjęcia
Uroczystość pod więzieniem, 23 listopada 2015 r.
Uroczystość pod więzieniem, 3 listopada 2021 r.
Mural na dziedzińcu więzienia
Źródła
- https://dzieje.pl/aktualnosci/krakowtablica-upamietniajaca-ofiary-rezimu-komunistycznego-1945-56
- https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/edukacja/przystanek-historia/122242,Kaczmarczyk-Ostafin-Tumanowicz-Trzy-ofiary-procesu-krakowskiego.html
- https://krakow.tvp.pl/45187636/upamietnienie-ofiar-komunizmu
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Wi%C4%99zienie_Montelupich
- https://nczas.com/2019/09/14/zabili-ich-komunisci-w-krakowie-odslonieto-tablice-upamietniajaca-dzialaczy-niepodleglosciowych-zamordowanych-w-wiezieniu-na-montelupich/
- https://plus.dziennikpolski24.pl/wielkie-ucieczki-z-wiezienia/ar/c15-15247166#!
- https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/ksiazki/93186,Stefan-Balicki-Bylina-Stanislaw-Szajna-Orzel-Broszura-edukacyjna-PDF.html
- https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/aktualnosci/59224,Wieslaw-Budzik-ps-Roland-1920-1946.html
- https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Ostafin
- https://lovekrakow.pl/aktualnosci/tajemnice-aresztu-przy-montelupich_9547.html
- https://get.google.com/albumarchive/103511753291993799832/album/AF1QipOvUwsLwmI4zKWj39JpPS3oscnsMKHmWRnPvvg
- https://www.radiokrakow.pl/galerie/mural-w-areszcie-sledczym-na-montelupich-110715-fot-materialy-prasowe/3/
Mur więzienia przy ul. Montelupich 7
Odsłonięcie w listopadzie 2019 r.
Zginęli za wolną/i niepodległą Polskę/zamordowani przez/komunistycznych oprawców/w latach 1945-1956/w więzieniu/przy ulicy Montelupich
a następnie nazwiska 68 patriotów polskich zamordowanych przez komunistyczne władze w latach 1945 – 1956, walczących o wolną Polskę w różnych organizacjach m.in. w AK, Narodowych Siłach Zbrojnych, Batalionach Chłopskich, PPS, Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej oraz w Zrzeszeniu "Wolność i Niezawisłość".
10 z nich w momencie pozbawienia życia liczyło nie więcej niż 20 lat. 33 osoby w chwili śmierci miały od 21 do 25 lat. W wieku powyżej 25 lat do 30 zostało zabitych j11 osób. W grupie najstarszych, powyżej 30 roku życia, zostało zabitych 14 osób. 15 osób rozstrzelano w 1946, 21 w 1947 – zarówno przed, jak i po tzw. amnestii. Na 10 osobach karę śmierci wykonano w 1948; 6 zabito w 1949, jak i w 1950; 8 1951, natomiast w 1954 pozbawiono życia 2 osoby.
Wśród nich byli:
- Henryk Adamus (ur. 21 stycznia 1927 r. w Witowicach w pow. Miechowskim). Ukończył sześć klas szkoły powszechnej; z zawodu ślusarz. Podczas okupacji był żołnierzem 106. DP AK w grupie Juliusza Nowaka ps. „Babinicz”. Założyciel organizacji Armia Podziemna w Wolbromiu Skazany 22 stycznia 1951 r. na karę śmierci, stracony 6 marca 1951 r.
- Wiesław Budzik (ur. 4 grudnia 1920 r. w Łękawicy) kadet II RP. Współpracował z ZWZ. W maju 1941 r. został aresztowany przez gestapo. Przebywał najpierw w więzieniu w Tarnowie, następnie kolejno w KL Gross-Rosen i w Hersbruck, filii KL Flossenbürg. Po wojnie wstąpił do oddziału NZW Tadeusza Gajdy „Tarzana”. Aresztowany 4 sierpnia 1946 r. Zamordowany 21 października 1946 r.
- Alojzy Kaczmarczyk (ur. 31 maja 1896 w Paczółtowicach) - podpułkownik piechoty Wojska Polskiego. W 1943 objął stanowisko szefa wydziału wojskowego Okręgu Kraków Armii Krajowej. W 1945 roku został kierownikiem Komórki Doradztwa Politycznego Obszaru Południowego WiN, następnie był kierownikiem Doradczego Komitetu Politycznego przy II Zarządzie WiN. We wrześniu 1946 roku został aresztowany przez UB.
- Walerian Józef Tumanowicz, ps. „Jagodziński” (ur. 1 marca 1894 w Banilli Ruskiej) – Ormianin, żołnierz Legionów Polskich, major piechoty Wojska Polskiego, oficer ZWZ-AK oraz DSZ, „NIE” i WiN. Został aresztowany przez UB 22 października 1946 w Krakowie.
- Józef Ostafin, ps. „Chudy”, „Ludwik”, „Miłosz” (ur. 7 marca 1894 w Sułkowicach – polski inżynier rolnictwa, nauczyciel, polityk, legionista, członek POW, powstaniec śląski, poseł na Sejm II RP IV i V kadencji, kapitan artylerii rezerwy Wojska Polskiego, oficer AK i WiN. W odsłonięciu tablic brały udział m.in. córki Józefa Ostafina.
- Ks. Władysław Gurgacz - jezuita, kapłan, ale także mistyk i malarz. Po wojnie stał się znany komunistom z bardzo odważnych kazań, w których nie atakował państwa komunistycznego, ale materializm, w których wskazywał na to, jakie spustoszenie w ludzkiej duszy przynoszą jakiekolwiek związki z komunizmem. Kontakt z nim nawiązał dowódca PPAN Stanisław Pióro „Mohort” i został kapelanem „Wyklętych”.
- Ppor. Stefan Balicki „Bylina” (1922-1949) jako nastoletni chłopiec bronił Warszawy w 1939 r. W czasie II wojny światowej działał w konspiracji koło Krosna. Gdy te tereny zostały zajęte przez Armię Czerwoną, wstąpił do Ludowego Wojska Polskiego. Walczył o Kołobrzeg, Wał Pomorski, został ciężko ranny podczas przeprawy przez Odrę. Po wojnie osiedlił się na Dolnym Śląsku, lecz gdy komuniści zaostrzyli represje wobec przeciwników sowietyzacji Polski, pojechał na Sądecczyznę i przyłączył się do konspiracji niepodległościowej. Ze względu na duże doświadczenie został jednym z dowódców oddziału „Żandarmeria” Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowców.
- St. Sierż. Stanisław Szajna ps. „Orzeł” (1924-1949) pochodził z ziemi lwowskiej. W czasie II wojny światowej związał się z AK. Uczestniczył w obronie polskich osiedli przed nacjonalistami ukraińskimi, a później w akcji „Burza”. Po wojnie włączył się w konspiracyjne działania niepodległościowe. W 1948 r. przystąpił do działającego w powiecie nowosądeckim oddziału „Żandarmeria” PPAN. Jego podstawowym zadaniem była ochrona kapelana oddziału, ks. Władysława Gurgacza.
Więzienie przy ul. Montelupich
W budynku najpierw mieściło się więzienie garnizonowe Armii Austro-Węgier, następnie cywilne.
Podczas II wojny światowej w budynku przy Montelupich znajdowało się hitlerowskie więzienie policyjne podlegające Gestapo. W latach 1940–1944 więzionych było tu ok. 50 000 osób. Przetrzymywano tu m.in. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, aresztowanych podczas wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji akcji Sonderaktion Krakau.
Słynny skoczek narciarski i kurier ZWZ Stanisław Marusarz uciekł z towarzyszem z celi więzienia w 1940 r.
Na terenie więzienia miały miejsce masowe egzekucje więźniów, z których część mordowano także w okolicach Krakowa (Podłęże i fort 49 „Krzesławice”). Większość aresztowanych, po ciężkich przesłuchaniach, wywożono do obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Plaszow.
Egzekucja 100 Polaków w Podłężu, wywiezionych z więzienia Montelupich, miała miejsce 2 lutego 1944 roku. Niemcy wzięli odwet za dokonanie 29 stycznia przez partyzantów Armii Krajowej z oddziału „Błyskawica”, nieudanego zamachu na generalnego gubernatora Hansa Franka, który jechał pociągiem do Lwowa. Egzekucji dokonano na rozkaz dowódcy policji i SS Wilhelma Koppego, wykonali ją członkowie Gestapo, SS i Schutzpolizei (Schupo). Na terenie Krakowa SS i Gestapo rozstrzelało w masowej egzekucji 1000 ludzi z więzienia Montelupich, na wzgórzu przy ul. Kamedulska-Glinnik. 29 stycznia 1944 roku z więzienia wywieziono do miejscowości Pełkinie 24 żołnierzy AK, gdzie zostali rozstrzelani w odwecie za odbicie w dniu 19 stycznia 1944 roku ujętego wcześniej członka ruchu oporu.
Po 1945 roku w budynku znajdowało się ciężkie centralne więzienie karno-śledcze Urzędu Bezpieczeństwa i NKWD, przez które przeszło kilka tysięcy polskich żołnierzy, głównie z AK i WiN-u, z których część wywieziono w głąb ZSRR na zesłanie i członków Ukraińskiej Powstańczej Armii. W więzieniu wykonywano także pod koniec lat 40. kary śmierci na członkach niemieckiej załogi obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, skazanych w pierwszym procesie oświęcimskim.
Z więzienia ostatni transport złożony m.in. z żołnierzy AK odjechał do Związku Sowieckiego 23 kwietnia 1945 r., zaraz po zatrzymaniu komendanta Okręgu AK płk. Przemysława Nakoniecznikoffa-Klukowskiego.
Polskim komunistom przekazano więzienie na początku 1946 r. i wkrótce zaczęto kierować tu osadzonych przy Senackiej. W 1949 r. Montelupich zostało Centralnym Więzieniem Karno-Śledczym - głównym więzieniem miasta.
W Areszcie Śledczym na Montelupich w Krakowie powstał niezwykły mural. Kamil Kuzko z krakowskiej ASP stworzył jeden z największych w Polsce street art'owych obrazów w więziennych murach. Motywem przewodnim są okna i historia Stanisława Marusarza, polskiego skoczka narciarskiego, który w czasie II wojny światowej trafił do więzienia na Montelupich i ... udało mu się uciec. Mural pokazuje jak wychodzi przez okno swojej celi na pierwszym piętrze.
Zdjęcia
Uroczystość pod więzieniem, 23 listopada 2015 r.
Uroczystość pod więzieniem, 3 listopada 2021 r.
Mural na dziedzińcu więzienia
- https://dzieje.pl/aktualnosci/krakowtablica-upamietniajaca-ofiary-rezimu-komunistycznego-1945-56
- https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/edukacja/przystanek-historia/122242,Kaczmarczyk-Ostafin-Tumanowicz-Trzy-ofiary-procesu-krakowskiego.html
- https://krakow.tvp.pl/45187636/upamietnienie-ofiar-komunizmu
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Wi%C4%99zienie_Montelupich
- https://nczas.com/2019/09/14/zabili-ich-komunisci-w-krakowie-odslonieto-tablice-upamietniajaca-dzialaczy-niepodleglosciowych-zamordowanych-w-wiezieniu-na-montelupich/
- https://plus.dziennikpolski24.pl/wielkie-ucieczki-z-wiezienia/ar/c15-15247166#!
- https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/ksiazki/93186,Stefan-Balicki-Bylina-Stanislaw-Szajna-Orzel-Broszura-edukacyjna-PDF.html
- https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/aktualnosci/59224,Wieslaw-Budzik-ps-Roland-1920-1946.html
- https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Ostafin
- https://lovekrakow.pl/aktualnosci/tajemnice-aresztu-przy-montelupich_9547.html
- https://get.google.com/albumarchive/103511753291993799832/album/AF1QipOvUwsLwmI4zKWj39JpPS3oscnsMKHmWRnPvvg
- https://www.radiokrakow.pl/galerie/mural-w-areszcie-sledczym-na-montelupich-110715-fot-materialy-prasowe/3/