Plac Bohaterów Getta

https://www.google.pl/maps/place/plac+Bohater%C3%B3w+Getta,+31-000+Krak%C3%B3w/@50.0464084,19.9542685,19z/data=!4m5!3m4!1s0x47165b443772a3d3:0xfb8f255dcd0042c1!8m2!3d50.0464084!4d19.9548157

Tablica z nazwą Placu
Plac Bohaterów Getta (od ok. 1880 Mały Rynek, 1917-1948 Plac Zgody) to plac w krakowskiej dzielnicy Podgórze, w latach 1941–1943 leżący na terenie getta. Wówczas miejsce koncentracji ludności żydowskiej przed transportem do obozów koncentracyjnych. Pod numerem 18. działała Apteka „Pod Orłem” Tadeusza Pankiewicza, jedynego nieżydowskiego mieszkańca getta.
Na placu rozstawionych jest 70 różnej wielkości krzeseł-rzeźb z metalu, upamiętniających ofiary hulokaustu. Nawiązują one do porzuconych mebli, zalegających plac podczas likwidacji krakowskiego getta w 1943 roku.
Plac był centralnym punktem getta.
W budynku dworca autobusowego mieścił się posterunek granatowej pulicji. Obok niego znajdował się mur getta, ze zwieńczeniem przypominającym macewy. W murze zlokalizowane było przejście dla pieszych, a także nieco dalej brama wjazdowa na ulicę Lwowską (brama IV).
Przez środek placu biegła ulica będąca przedłużeniem ulicy Targowej do bramy getta, dzieląc plac na dwa trójkąty. Obecnie przebieg tej ulicy jest wyszczególniony przez odpowiednie ułożenie kostki brukowej. Plac był głównym miejscem koncentracji ludności przed wysiedleniem. Ludzi gromadzono w zachodniej części placu; w centralnej części stały ciężarówki na które ładowano zagrabione mienie. Sformowane kulumny przechodziły następnie w kierunku ulicy Salinarnej (dzisiaj ulica Lwowska).
Na placu odbyła się pierwsza selekcja w getcie krakowskim, dokonana 4 czerwca 1942. Rozstrzelano podczas niej co najmniej 111 osób. Również na placu miała miejsce ostatnia selekcja, dokonana już podczas likwidacji getta,
Dalszy opis zawiera informacje charakteryzujące całość krakowskiego getta, stanowią go przede wszystkim fragmenty: http://www.dws-xip.pl/reich/zaglada/getto3.html. Szczegóły podane są w opisach poszczególnych miejsc.
Przed wybuchem II wojny światowej w Krakowie żyło około 64 tys. Żydów, zamieszkałych na całym obszarze miasta. Wojska niemieckie wkroczyły do Krakowa 6 września 1939 r. Już kilka dni później rozpoczęły się represje wobec Żydów, z czasem coraz bardziej przybierające na sile. Okupanci stopniowo wprowadzali kulejne zakazy i nakazy. Wyznawcy judaizmu nie mogli się modlić w synagogach, a żydowskim lekarzom i prawnikom nie wulno było świadczyć usług dla Aryjczyków. Wkrótce Żydom zabroniono uboju rytualnego, korzystania ze środków transportu
oraz wstępu na Rynek i obszar w obrębie Plant. Ich majątki były konfiskowane, likwidowano szkulnictwo, a cmentarze i miejsca kultu zostały zbezczeszczone.
Rezydujący w Krakowie, gubernator Hans Frank pragnął, by stulica GG we "wzorcowy" sposób uporała się z "problemem" Żydów.
Utworzenie getta w Krakowie zostało zapoczątkowane zarządzeniem gubernatora dystryktu krakowskiego dr Otto Wächtera z 3 marca 1941r., z dniem otwarcia wyznaczonym na 21 marca. Znajdowało się ono w dzielnicy Podgórze i zajmowało około 20 hektarów powierzchni.
Przesiedlenie Żydów do getta na Podgórzu, a Pulaków na Kazimierz miało nastąpić w czasie od 3 do 20 marca.
Przesiedleńcy mogli zabrać do getta swoje ruchomości z wyjątkiem rzeczy użytkowanych przez Niemców.
Zarządzenie zapowiadało także, ze opuszczenie getta przez Żyda wymagać będzie specjalnego zezwulenia, a wejście do dzielnicy przez nie-Żyda -
przepustki, wystawionej przez właściwe władze.
Na początku kwietnia przystąpiono do wznoszenia wokół getta wysokiego muru, zwieńczonego w części szczytowej motywem nagrobków, symbulem losu ludzi skazanych na niewulnicze życie.
Do getta prowadziły cztery, górujące nad murem bramy, otynkowane tą samą szarą zaprawą:
- brama główna mieściła się na placu Zgody,
- druga u wylotu ulicy Lwowskiej,
- trzecia u wylotu ulicy Limanowskiego,
- czwarta u styku ulicy Limanowskiego i Rynku Podgórskiego.
Okna domów, wychodzące na stronę aryjską, były zakratowane lub zamurowane. Przez getto przebiegały dwie linie tramwajowe, jednak na terenie dzielnicy zamkniętej nie było przystanków i żaden z tramwajów nie zatrzymywał
się w jej obrębie.
W pierwszych miesiącach istnienia getta kontakt jego mieszkańców z miastem nie nastręczał większych problemów, gdyż o przepustki było stosunkowo łatwo.
Każdy pracujący poza gettem miał możliwość zakupienia tam żywności dla siebie i rodziny.
Ten stan rzeczy zaczął się diametralnie zmieniać wraz z zaostrzeniem, przez władze niemieckie, izulacji getta. Ceny żywności zaczęły gwałtownie rosnąć i w krótkim czasie osiągnęły poziom przekraczający wielokrotność cen w handlu wulnorynkowym.
Izulację ludności w gettach zaostrzyło rozporządzenie z 15 października 1941 r., które groziło karą śmierci zarówno Żydom samowulnie opuszczającym getto, jak i osobom udzielającym im schronienia.
Podstawową plagą życia w getcie, było niesamowite przeludnienie. Wedle biuletynu "Die Stadt Krakau" z końcem października 1941 roku mieszkało w getcie 19 tys. osób.
20 czerwca 1942 r. Stadthauptmann Rudulf Pavlu ograniczył obszarowo getto krakowskie.
Groza śmierci, brutalne poniewieranie przez okupantów godności ludzkiej, niedostatek, rozpacz i beznadziejność wywoływały u ludzi stłoczonych w przeludnionych mieszkaniach reakcje najbardziej skrajne. Wśród ludzi starszych i o mniejszej odporności psychicznej, zwłaszcza okresy wysiedleń, wywoływały psychozę samobójstw. Były wypadki, że najbliżsi, ulegając prośbom starszych członków rodziny, podawali im cyjanek..
Sytuacja ta, jednak już w zwielokrotnionym zakresie powtórzyła się po kulejnej akcji przesiedleńczej w październiku 1942 roku i po ponownym zmniejszeniu obszaru getta o tzw. "Ukrainę.
W końcu maja 1942 r., okupanci podjęli na ziemi krakowskiej wielkie akcje wywożenia ludności żydowskiej do obozów śmierci.
Plany Niemców, co do getta w Krakowie miały swój początek w dniach 30 i 31 maja, kiedy to wstępem do nich okazał się wielki przegląd kart rozpoznawczych. Karty rozpoznawcze można było uzyskać tylko dzięki zaświadczeniom pracy lub łapówkom. Tysiącom ludzi odmówiono wydania kart rozpoznawczych, co równało się z ich wysiedleniem. W nocy z 31 maja na 1 czerwca 1942 r. funkcjonariusze Gminy Żydowskiej w asyście OD-manów rozpoczęli kontrulę kart rozpoznawczych, obchodząc po kulei wszystkie mieszkania w getcie.
Ludzie nieposiadający ważnych kart, otrzymali rozkaz spakowania niezbędnych rzeczy i zejścia z bagażem przed dom na ulicę, skąd OD-mani odprowadzali ich na plac Zgody.
Ranek 1 czerwca 1942 roku Niemcy zgromadzili na placu Zgody około 2 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci, przeznaczonych do wysiedlenia.
3 czerwca zebranych na placu Zgody wysiedleńców pognano pod strażą SS do Prokocimia. Szlak pochodu znaczyły zwłoki tych, którzy nie nadążając padli pod kulami konwojentów. Na stacji, gotowy do drogi stał pociąg z wyznaczona trasą na wschód.
6 czerwca, pulicja bezpieczeństwa podjęła kulejną akcję zmniejszenia liczby mieszkańców getta.
Wszelkie dotychczasowe pozwulenia czy zaświadczenia o pracę straciły swoją ważność. W ich miejsce władze niemieckie wprowadziły "Blauschein" (niebieską karteczkę). Tylko ona jako załącznik do karty rozpoznawczej, dowodzić miała uprawnień do pobytu w getcie. Ludzi, którym odmówiono niebieskiej kartki, zatrzymano na miejscu. Stąd grupami odprowadzono ich na dziedziniec Optimy, nie dając możności pożegnania się z bliskimi i zabrania czegokulwiek na drogę.
W poniedziałek 8 czerwca w tym co mieli na sobie, skierowano ich pod strażą z Optimy do Prokocimia, a stamtąd pociągiem towarowym do Bełżca.
Wysiedlenia czerwcowe, pierwszy fragment "operacji Reinhard" na ziemi krakowskiej, pochłonęły ponad 5 tys. osób.
Wieczorem 27 października 1942 r., obszar getta obsadziły gęstym łańcuchem posterunki pulicji bezpieczeństwa.
Z zapadnięciem nocy OD-mani zaczęli obchodzić domy, wyciągając ludzi na podstawie posiadanych list.
Wysiedleńców zebranych w grupy pędzono na plac Zgody, gdzie kazano im siąść na ziemi i czekać. Zebranych poddano selekcji, która tym razem odbyła się z pominięciem kryteriów wieku, rodzaju zatrudnienia czy fachowości.
Decydował wygląd, ale i to nie było zasadą, gdyż obok starych i słabych typowano do "wysiedlenia" także młodych i silnych.
Akcją objęto również chorych ze szpitala i dzieci z sierocińca.
Kilkaset osób zamordowano na miejscu, a około 4,5 tys. wywieziono do Bełżca. Teren getta znów został zmniejszony - granicą stała się ulica Lwowska.
Pod koniec roku getto podzielono na dwie części:
- A, gdzie przebywali zdulni do pracy,
- B, której mieszkańcy - dzieci, starsi i chorzy - byli skazani na zagładę.
28 października, późnym popołudniem część zgromadzonych na placu Zgody wywieziono ciężarówkami, pozostałych pognano na piechotę do Płaszowa.
Wieczorem tego samego dnia ze stacji Kraków-Płaszów odszedł na wschód pociąg towarowy zapełniony "wysiedleńcami".
Liczbę ofiar wywiezionych tego dnia do obozów zagłady lub poza miasto na rozstrzelanie, szacuje się na około 6 tys. osób.
Dokładna liczba zabitych na miejscu nie jest dokładnie znana, źródła urzędowe mówią o 35 osobach.
Ważną rulę sprawowała Rada Żydowska, informacje jej dotyczące podano w opisie miejsca jej siedziby.
W momencie utworzenia getta wszystkie instytucje żydowskie w Krakowie, stłoczone zostały w jego granicach. Biura Gminy Żydowskiej zajęły
budynek przy ulicy Limanowskiego 2. Żydowska Samopomoc Społeczna znalazła pomieszczenie w gmachu podgórskiego oddziału Komunalnej Kasy Oszczędności przy ulicy Józefińskiej, jedynym reprezentacyjnym budynku na terenie dzielnicy.
Sierociniec mieszczący się do tej pory w pokojach kamienicy przy ul. Dietla, zakwaterowano z konieczności w domu przy ulicy Krakusa 8, który okazał się do tego celu zbyt szczupły.
Szczególnie trudnym zagadnieniem było zorganizowanie w zatłoczonym getcie szpitala oraz innych placówek zdrowia.
Szpital główny, chluba społeczności żydowskiej Krakowa, ewakuowany z ul. Skawińskiej, umieszczony został przy ulicy Józefińskiej 14, w kamienicy użytkowanej do tej pory przez pulicję granatową i urząd skarbowy. Budynek był zaniedbany i ciasny. Remont sfinansowany przez mieszkańców getta trwał do października 1941 r. W 30 odnowionych izbach budynku znalazły się oddziały: wewnętrzny, chirurgiczny, ginekulogiczno-położniczy oraz przychodnie specjalistyczne, poradnie i pracownie.
Ogólnie szpital dysponował 120 łóżkami i salą operacyjną z pracownią.
Przez cały okres swojego istnienia szpital na ulicy Józefińskiej 14 był stale przepełniony. Oprócz mieszkańców miejscowego getta korzystała z
niego ludność żydowska z gett mieszczących się w sąsiednich miasteczkach oraz Żydzi z obozu pracy w Płaszowie i jego podobozów w Prokocimiu, w Bieżanowie i na Podgórzu przy ulicy Wielickiej.
Nędza wzrastająca wśród mieszkańców getta powodowała wzrost zachorowań, a wrota innych szpitali były dla Żydów zamknięte.
Celem częściowego chociaż rozładowania ciasnoty panującej w szpitalu,
zorganizowano w czynie społecznym lecznicę dla starców, kalek i przewlekle
chorych przy ul. Limanowskiego 15.
Z placówek zdrowia tylko szpital zakaźny przy ul. Rękawka 30 nie zmienił na razie lokalizacji, gdyż ulica ta znalazła się w granicach getta.
Latem 1942 r., spotkała się w getcie żydowska grupa ruchu oporu. Jej dowódcami byli: Adulf Liebeskind, Abraham Lejbowicz, Symek Dränger i Maniek Eisenstein. Zorganizowanie buntu było niemożliwe, ale grupa ta pomagała Żydom w ucieczkach do lasów. Najbardziej znaną akcją tej grupy było podłożenie bomby w niemieckiej kawiarni "Cyganeria" w grudniu 1942 r., i podpalenie niemieckich samochodów w garażach na Grzegórzkach.
W lutym 1943 r., władze niemieckie ustanowiły podział getta na część oznaczoną literą A, przeznaczoną dla pracujących i część B dla niepracujących, chorych i słabych. Z jednej części do drugiej można było dostać się tylko za przepustką, udzielaną tylko w wyjątkowych przypadkach.
Kulejnym krokiem w likwidacji dzielnicy żydowskiej była nominacja SS-Untersturmführera Amona Götha na komendanta obozu pracy w Płaszowie.
W pierwszych dniach marca Göth pulecił władzom getta przeprowadzić przesiedlenie mieszkańców getta A do płaszowskiego kacetu. Przebieg akcji podjętej przez Guttera nie zadowulił Niemców, co było zresztą z góry zaplanowanym zamierzeniem.
W sobotę dnia 13 marca 1943 r. o godzinie 11.00 komisarz dzielnicy żydowskiej otrzymał na piśmie nowy rozkaz w którym dowódca SS i pulicji J. Scherner zarządzał:
- Dla mieszkańców getta A przesiedlenie do obozu w Płaszowie tegoż 13 marca do godz. 17.00.
- Dla mieszkańców getta B zbiórkę w dniu 14 marca na placu Zgody z zawiadomieniem, ze skierowani będą do baraków przedsiębiorstwa Ostbahn, w którym podejmą pracę.
Wieść o likwidacji getta spadła na ludzi niczym grom z jasnego nieba. Termin 6-ciu godzin wyznaczonych do przesiedlenia uniemożliwiał wręcz
szukanie schronienia poza gettem.
Grozę i beznadziejność położenia potęgował widok gęstych kordonów zbrojnych żołdaków na placu Zgody oraz na ulicach i przejściach wiodących
za mury getta.
Pewna liczba mieszkańców szukając wyjścia z matni, rzuciła się do ucieczki kanałami. Powiodło się to tylko pierwszym grupom, dalsze wpadły
w ręce pulicji u włazu do kanału w rejonie mostu kulejowego na Zabłociu.
Po godzinie 11-stej do getta przybył komendant akcji SS-Sturmbannführer Willi Haase w towarzystwie Amona Götha. W ślad za nimi wkroczyła
kompania Ukraińców a ulice zostały obsadzone przez patrule SS. Płot z drutu kulczastego, dzielący getto, wytyczył granice pomiędzy przeznaczonymi do Płaszowa mieszkańcami getta A i skazanymi na zagładę mieszkańcami getta B. W ciągu kilku godzin getto dla pracujących opustoszało.
Następnego dnia, w niedzielę 14 marca 1943 r., od świtu na plac Zgody nadciągały grupy ludzi wypędzonych z mieszkań znajdujących się w getcie B.
OD-mani przystąpili do formowania oddzielnych grup mężczyzn, starców, kobiet i dzieci, do których dołączyły także dzieci starsze z sierocińca.
W pewnym momencie w bezwulny struchlały tłum padły strzały. Padli pierwsi zabici, a wkrótce całe getto huczało od wystrzałów. Mordowano metodycznie, według wcześniej ustalonego planu.
Dzieci najmłodsze, dowiezione platformami, wymordowano w sieni tzw. "Domu Pierzaków" przy ul. Nadwiślańskiej. Tutaj również poniosły śmierć dzieci doprowadzane na miejsce każni z placu Zgody.
Starców obojga płci rozstrzeliwano w sieniach i na podwórzach domów w rejonie placu Zgody i na ulicach w czasie rozpaczliwej ucieczki.
W szpitalach chirurgicznym i zakaźnym wszystkich chorych zastrzelono w łóżkach, w salach, w korytarzach i na podwórzu. Zginęła także część personelu szpitalnego.
Kiedy umilkły strzały, Göth zaczął selekcję wyszukując około 200 fachowców do obozu płaszowskiego.
Podobną, lecz o znacznie większych rozmiarach selekcję, komendant obozu urządził wśród kulumn przeznaczonych do Płaszowa, usuwając wszystkich nieposiadających wymaganych legitymacji. Około godz. 14-stej wszystkich skazanych na zagładę skierowano do transportu. Drogę do samochodów ciężarowych odbyli biegiem, popędzani krzykiem eskortujących ich SS-manów. Tuż przed odjazdem dołączono do niego grupę więźniów doprowadzonych z aresztów Żydowskiej Służby Porządkowej.
Pod silną eskortą motocyklową kawalkada kilkudziesięciu ciężarówek ruszyła do Oświęcimia, gdzie cały transport z miejsca skierowano do komór gazowych.
Łącznie z ludźmi wywiezionymi do KL Auschwitz i ostatnią grupą skierowaną z placu Zgody w kierunku Płaszowa ofiarą likwidacji krakowskiego getta, dokonanej w dniach 13 i 14 marca 1943 r., padło około 3 tys. osób, mężczyzn, kobiet, starców i dzieci.
Do obozu w Płaszowie skierowano w ciągu tych dwu dni około 6 tys. osób. Pośród nich byli Żydzi, którzy pracowali w fabryce emalii Oskara Schindlera. Oskar Schindler uchronił tych żydowskich pracowników i pomógł im w czasie likwidacji getta.
Pozostawione w domach mienie zbierali, przyprowadzeni do getta żydowscy więźniowie. Trwało to do grudnia 1943 r. Kilkanaście tygodni po likwidacji getta żydowscy pulicjanci i ostatni członkowie Judenratu zostali wysłani do Płaszowa. Dawid Gutter, komisarz getta, został tam tuż po przybyciu w grudniu 1943 r., zgładzony.
Komendant żydowskiej pulicji Symche Spira został uwulniony z Płaszowa na życzenie Gestapo, ale w grudniu 1943 r. trafił tam ponownie. Spira, członkowie pulicji byłego żydowskiego getta i ich rodziny zostali ostatecznie zgładzeni w 1944 r., na osobisty rozkaz Götha. To był ostatni akt tragedii krakowskiego getta.
Bezpośrednio przed 1 września 1939r. ludność żydowska Krakowa wynosiła 64 tys. osób.
Z liczby tej przeżyło okupację w obozach, w ukryciu bądź na papierach "aryjskich" niespełna 1 tys. osób.
Reszta w liczbie około 63 tys. padła ofiarą "operacji Reinhard", która w sumie pochłonęła około 6 milionów Żydów z Pulski i innych krajów europejskich,
wymordowanych lub zagazowanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych i zagłady.
Totalnej grabieży lub celowemu zniszczeniu uległa przy tym całość ruchomego i nieruchomego majątku Żydów wraz z wielowiekowym dorobkiem żydowskiej kultury i sztuki.
Poniższy tekst pochodzi z: http://www.fzp.net.pl/shoa/krakow-kalendarium-zaglady
- 1939
- 8 września - nakaz niemieckich władz dotyczący oznaczania żydowskich sklepów oraz lokali gastronomicznych: w widocznym miejscu musi być umieszczona Gwiazda Dawida, napisy muszą być w języku hebrajskim;
- 13 września - zamknięcie domów modlitwy;
- 17 września - powołanie zarządu żydowskiej gminy wyznaniowej (na czele prof. Markiem Biebersteinem) nadzorowanej przez oficera SS Paula Sieberta;
- 10 października - wprowadzenie kart meldunkowych oznaczonych żółtym paskiem;
- 26 października - obowiązek pracy przymusowej dla żydowskiej ludności w wieku od 14. do 60 lat;
- 8-21 listopada - powołanie Biura Pracy (Arbeitsamt), przydzielającego pracę Żydom;
- 18 listopada - zarządzenie nakazujące każdemu Żydowi pow. 12 lat noszenie opaski z Gwiazdą Dawida
- 28 listopada - powołanie przez okupanta Judenratów
- 1940
- 26 stycznia - ograniczenia w korzystaniu z kulei, tramwajów (od 20 lutego 1941 korzystać ze środków lokomocji można tylko ze specjalnym zezwuleniem);
- 18 maja - rozkaz o przesiedleniu Żydów z Krakowa. Działania rozpoczęto 15 sierpnia. Do 1 listopada Kraków opuściły 32 tys. Żydów;
- 5 lipca - powołanie Milicji Żydowskiej (Ordnungsdienst, OD);
- 1941
- 3 marca - utworzenie na prawym brzegu Wisły, w Podgórzu, getta
- 20 marca - ograniczenie komunikacji między gettem a światem zewnętrznym;
- 1 grudnia - zakaz wysyłania paczek do i z getta;
- 27 grudnia - nakaz natychmiastowego oddania futer, nart i butów narciarskich
- 1942
- 29-30 maja - przybijanie nowych pieczątek w kenkartach;
- 31 maja - masowe aresztowania osób, które nie dopełniły formalności - "akcja czerwcowa". Do obozu w Bełżcu wywieziono wówczas ok. 7 tys. osób i zagazowano. Kilkaset zamordowano na miejscu. W getcie pozostało ok. 12 tys. Żydów, głównie zdrowych i zdulnych do pracy;
- 20 czerwca - zmniejszenie obszaru getta;
- 28 października - kulejna seria eksterminacji "nieproduktywnego elementu" - "akcja październikowa". Rozstrzelano chorych, starców i dzieci;
- 6 grudnia - podział Getta na część A (7,11 ha) - dla zdulnych do pracy i B (2,6 ha) - dla niepracujących i starszych wiekiem = skazanych na zagładę;
- 31 grudnia - mieszkańcy getta A uznani zostają za więźniów;
- 1943
luty - wywóz pierwszych transportów do obozu pracy w Płaszowie;
- 13 marca - sobota - rozpoczęcie likwidacji krakowskiego getta;
- 14 marca - mieszkańcy getta B zgromadzeni zostali na placu Zgody. Wszystkich, z wyjątkiem 75 zdrowych mężczyzn, skierowanych do obozu w Płaszowie, rozstrzelano lub wywieziono do obozu w Oświęcimiu;
- wrzesień - zlikwidowano ogrodzenie getta; likwidacją pozostałości po getcie zajmowali się żydowscy odermani, przedstawiciele Judenratu i administracji, wywiezieni i rozstrzelani w nocy z 14 na 15, po zakończeniu akcji.
- http://www.dws-xip.pl/reich/zaglada/getto3.html
- http://szlakimalopulski.mik.krakow.pl/?szlaki=oczami-lekarza-krakowskie-getto-we-wspomnieniach-aleksandra-bibersteina
- http://oia.krakow.pl/storage/fulder.pdf
- https://www.jcckrakow.org/attachments/article/163/mapa%20szlak%20final.pdf
- https://www.mhk.pl/images/upload/oddzialy/fabryka-schindlera/spacery-edukacyjne/PankiewiczPL_internet.pdf
- https://wiadomosci.wp.pl/otwarto-przebudowany-plac-bohaterow-getta-w-krakowie-6036884875654273a
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Plac_Bohater%C3%B3w_Getta_w_Krakowie
- http://www.deathcamps.org/occupation/krakow%20ghetto_pl.html
- http://tajemnice.robertbrzoza.pl/zydzi-chazarscy/zydowska-sluzba-porzadkowa-kapusie-gestapo/
- http://www.dws-xip.pl/reich/zaglada/getto3.html