Rada Żydowska

Tablica na dawnym budynku Rady Żydowskiej (Judenrat)
Rynek Podgórski 1
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/512-krakow/116-miejsca-martyrologii/47323-budynek-judenratu-rynek-podgorski-1
W budynku w latach 1941–1942 miała swoją siedzibę Rada Żydowska (Judenrat), powołana przez hitlerowskiego okupanta i realizująca jego zarządzenia.
Rada powstała z końcem 1939 r. Wybory do niej zastąpiono dokooptowaniem do jedenastoosobowego zarządu Gminy Żydowskiej 13 nowych członków i tak zestawiony skład uzyskał akceptację starosty miejskiego Schmidta. Nadzór nad pracą Rady objął oficer policji Brandt.
Pierwsze posiedzenie Rady Żydowskiej miasta Krakowa odbyło się w połowie lutego 1940 r.
Głównym zadaniem Judenratu było wykonywanie rozporządzeń niemieckich. Początkowo obejmowały one przede wszystkim organizację życia społeczności żydowskiej. Podobnie jak w Rzeszy pierwsze rozporządzenia dotyczyły przeprowadzenia rejestracji, oznaczenia gwiazdą Dawida Żydów i żydowskiego majątku.
W pierwszym okresie okupacji, czyli do utworzenia getta, krakowski Judenrat realizował rozkazy dotyczące prowadzenia statystyk, tworzenia spisu i rejestracji ludności żydowskiej, rejestracji sklepów, przydziałów żywności dla mieszkańców żydowskich, redagowania, ogłaszania oraz wykonywania zarządzeń okupanta. Wykonywał także rozkazy wynikające z rozporządzeń o organizacji pracy przymusowej oraz przesiedleniach Żydów, które były prowadzone na bardzo szeroką skalę.
Wewnątrz, w obrębie dzielnic zamieszkanych przez Żydów, Rada kierowała sprawami aprowizacji,
opieki społecznej i pomocy dla uchodźców oraz zdrowia i pomocy lekarskiej. W ich gestii znajdowało się także prowadzenie ewidencji, organizacja urzędów stanu cywilnego i opieka nad cmentarzami. Od sierpnia 1940 r. władze niemieckie nałożyły na Radę Żydowską obowiązek zorganizowania szkolnictwa w zakresie szkół podstawowych i zawodowych oraz opieki nad nimi.
W początkowym okresie Radzie Żydowskiej podlegała powstała latem 1940 r. Żydowska Służba Porządkowa (Jüdischer Ordnungsdienst) OD. Wkrótce jednak jej komendant Symche Spira uniezależnił się od Rady, zamieniając tą organizację w grupę kryminalistów, która dała się mieszkańcom getta mocno we znaki, zwłaszcza w momencie wysiedleń.
- Pierwszym przewodniczącym Judenratu krakowskiego był Marek Bieberstein, znany i szanowany działacz społeczny, który przed wojną angażował się w wiele akcji dobroczynnych i współpracował z władzami miasta Krakowa. Funkcję tę sprawował z rozkazu szefa administracji cywilnej gestapo. W 1941 r. wyrokiem niemieckiego sądu specjalnego został skazany na 18 miesięcy więzienia za pomoc prześladowanym Żydom. Po likwidacji getta został wysiedlony do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Płaszowie, gdzie został zamordowany zastrzykiem fenolu. Jego brat Aleksander Bieberstein, lekarz, napisał książkę Zagłada Żydów w Krakowie (1985).
- Drugim przewodniczącym Judenratu był Artur Rosenzweig. Sprawował tę funkcję od początku 1941 roku do czasu deportacji z getta krakowskiego 4 czerwca 1942 roku. Za jego kadencji najważniejsze wydarzenia to utworzenie getta w Krakowie, przydział mieszkań w getcie, organizacja pracy oraz organizacja pierwszego wysiedlenia Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Jako przewodniczący Judenratu, Artur Rosenzweig był odpowiedzialny m. in. za sprawne przeprowadzenie akcji deportacji ludności z getta do obozów zagłady. W trakcie pierwszej deportacji do obozu zagłady w Bełżcu Niemcy Artur Rosenzweig został zwolniony ze swojej funkcji i wraz z rodziną dołączony do transportu, rzekomo za nie dość sprawne zorganizowanie zbiórki na placu.
- Po wywiezieniu przewodniczącego Judenratu dr A. Rosenzweiga władze niemieckie rozwiązały Radę i ustanowiły komisaryczny zarząd getta. Komisarzem getta został tarnowianin Dawid Gutter, który miał do pomocy pochodzącą z niemieckiej nominacji radę przyboczną. Gutter przed wojną był komiwojażerem, sprzedawcą żurnali, był znany ze sprytu i elastyczności. Pełnił tę funkcję do likwidacji getta krakowskiego. W czasie jego kadencji Niemcy przeprowadzili akcję deportacji Żydów do Bełżca w październiku 1942 roku oraz likwidację getta 13 i 14 marca 1943 roku. W tym okresie zmniejszono też teren getta. Nowy przewodniczący aktywnie uczestniczył, pomagając władzom niemieckim w realizacji planów zagłady.
Utworzenie getta wpłynęło na zmianę charakteru Judenratu krakowskiego. Od tego momentu wykonywał on polecenia okupantów na ściśle określonym terytorium. Getto krakowskie stało się swego rodzaju miastem w mieście. Aparat administracyjny i ilość zatrudnionych w Judenracie były nieporównywalnie większe niż przed wojną.
W Krakowie Judenrat składał się z 19 departamentów. W społeczności żydowskiej nie był takiej liczby osób wykształconych i przygotowanych do prac administracyjnych, dlatego często zdarzało się, że pracownicy byli niewykwalifikowani. Praca w Judenracie była pod wieloma względami atrakcyjna dla mieszkańców getta. Zwolniano ich bowiem z pracy przymusowej, wraz z rodzinami mieli przypisane mieszkania, większy przydział żywności niż pozostali mieszkańcy, byli chronieni przed deportacjami w pierwszym okresie eksterminacji, dostawali wynagrodzenie za swoją pracę. W Krakowie w lutym 1940 roku wynagrodzenia dla członków Judenratu stanowiły 25 procent wydatków.
Naziści dążyli do tego, by getta były samowystarczalne pod każdym względem, a kontakt ze światem zewnętrznym możliwie jak najbardziej ograniczony.
Krakowski Judenrat przeszedł ewolucję z nastawionego na pomoc społeczności żydowskiej do ślepo wykonującego polecenia niemieckie. Ale zmiana ta wiązała się również ze zmianą osób, które odpowiadały za tę politykę. Instytucja Judenratu pozostała ta sama, ale zmieniły się osoby w niej zasiadające.
Należy podkreślić, że niezależnie od panujących warunków pokojowych czy wojennych zawsze istnieje konieczność administrowania ludnością, aby społeczeństwo mogło funkcjonować. Jest to podstawowa cecha administracyjna, którą w warunkach wojennych w stosunku do ludności żydowskiej realizowały Judenraty.

Rynek Podgórski pod koniec XIX wieku
https://pl.wikipedia.org/wiki/Rynek_Podg%C3%B3rski_w_Krakowie#/media/File:Rynek_Podgorski.jpg

Odezwa Zarządu Gminy Żydowskiej z podpisem Marka Bibersteina
https://www.mhk.pl/images/upload/oddzialy/fabryka-schindlera/spacery-edukacyjne/oczami-lekarza.pdf

Dom nr 1. Ratusz Podgórski
http://krakow-przewodnik.com.pl/uliczkami-i-placami/rynek-podgorski/

Odsłonięcie tablicy pamiątkowej, 25 listopada 2012 roku
https://sztetl.org.pl/pl/media/77871-odsloniecie-tablic-pamiatkowych-szlak-pamieci-getto-1941-43?ref=art&nid=47323
- Agnieszka Zajączkowska=Drożdż, Krakowski Judenrat, Acta Unwersitatis Wratislaviensis, No 3681, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 37 nr 1, Wrocław 2015
- https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/4913-bieberstein-marek
- https://dziennikpolski24.pl/judenraty-na-granicy-kolaboracji/ar/9968289