Pomnik Umschlagplatz

ul. Stawki 4/6
Pomnik został odsłonięty 18 kwietnia 1988 w przeddzień 45. rocznicy wybuchu powstania w getcie. Powstał na podstawie projektu Hanny Szmalenberg i Władysława Klamerusa.
Pomnik stanowi zakończenie odsłoniętego w tym samym dniu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów, zaczynającego się przy skrzyżowaniu ulic Anielewicza i Zamenhofa i prowadzącego ulicami Zamenhofa, Dubois i Stawki.
Wcześniej w 1948 roku przy ul. Stawki dla upamiętnienia wywózek odsłonięto tablicę pamiątkową.
11 czerwca 1999, w czasie swojej siódmej podróży apostolskiej do Polski, modlitwę za naród żydowski odmówił tutaj Jan Paweł II.
Dla upamiętnienia ofiar wysiedleń z warszawskiego getta w 1942, od 2012 przy pomniku rozpoczyna się Marsz Pamięci 22 lipca organizowany przez Żydowski Instytut Historyczny.

Pomnik ma formę białego czterometrowego muru z czarnym pasem na czołowej ścianie pomnika, co stanowi nawiązanie do kolorów rytualnych szat żydowskich. Otoczona murem przestrzeń na planie prostokąta o wymiarach 20 × 6 metrów symbolizuje otwarty wagon kolejowy. Na wewnętrznej ścianie monumentu w kolejności alfabetycznej – od Aby do Żanny – wyryto 400 najpopularniejszych przed wojną polskich i żydowskich imion. Podkreślają one kilkusetletnie współistnienie w Warszawie obydwu społeczności oraz przenikanie się ich kultur i religii. Każde imię symbolicznie upamiętnia również tysiąc ofiar warszawskiego getta. W centralnej części ściany umieszczono cztery kamienne tablice z napisami w językach: polskim, jidysz, angielskim i hebrajskim o treści:
Tą drogą cierpienia i śmierci w latach 1942–1943 z utworzonego w Warszawie getta przeszło do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 tys. Żydów.
Brama na teren upamiętnienia jest zwieńczona półokrągłą czarną tablicą przypominającą macewę, wykutą z bloku sjenitu podarowanego przez rząd i społeczeństwo Szwecji.
Umieszczona na nim płaskorzeźba przedstawiająca strzaskany las (w żydowskiej sztuce sepulkralnej złamane drzewo oznacza przedwczesną, gwałtowną śmierć) symbolizuje zagładę narodu żydowskiego. Na osi szerokiej bramy głównej znajduje się również druga brama – wąski pionowy prześwit zwieńczony rozciętą macewą, przez który widoczne jest drzewo, wyrosłe za pomnikiem już po wojnie. Jest ono symbolem nadziei. Osiowe ustawienie dwóch bram ma symbolizować przejście od śmierci do nadziei życia.
Na bocznej ścianie sąsiadującego z upamiętnieniem budynku (przed wojną nr 8, obecnie nr 10) umieszczono cytat z Księgi Hioba w językach polskim, jidysz i hebrajskim: Ziemio nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał (Hi 16, 18). Napisy przecinają kontury dwóch okien i drzwi. Od krawędzi ulicy Stawki, pomiędzy głównym korpusem pomnika a ścianą szkoły, biegnie lekkim skosem droga śmierci, którą na rampę kolejową pędzono Żydów oczekujących na placu na transport do Treblinki. W obrębie upamiętnienia droga została wybrukowana czarną kostką bazaltową.
Na tylnej ścianie pomnika wykuto treść tablicy erekcyjnej oraz nazwiska jego twórców i fundatorów.
W 2002 monument, zachowany fragment placu przeładunkowego oraz obydwa przylegające do niego budynki (przed wojną Stawki 4/6 i 8, obecnie nr 10) zostały wpisane do rejestru zabytków. W latach 2007–2008 przeprowadzono generalny remont pomnika, który znajdował się w bardzo złym stanie ze względu na niską jakość materiałów użytych do jego budowy. Płyty z białego marmuru Biała Marianna zastąpiono wtedy okładziną wykonaną z bardziej wytrzymałego na warunki atmosferyczne szarego granitu z Zimnika na Dolnym Śląsku. Zgodnie z projektem Hanny Szmalenberg i Teresy Murak skwer wokół pomnika został przecięty gliniano-żwirową ścieżką, a od skrzyżowania ulic Stawki i Dzikiej w głąb skweru posadzono wąski falujący pas kwitnącego na niebiesko (kolor flagi Izraela) hyzopu.

Umschlagplatz (z niem. plac przeładunkowy) to nieistniejąca rampa kolejowa przy ulicy Stawki 4/6 w Warszawie, która wraz ze znajdującymi się w jej sąsiedztwie budynkami była wykorzystywana w latach 1942–1943 jako miejsce koncentracji Żydów z warszawskiego getta przed wywiezieniem ich do obozu zagłady w Treblince oraz obozów w dystrykcie lubelskim.
W grudniu 1940 rampę kolejową przejęła specjalna instytucja niemiecka Transferstelle (Urząd Transferu). Tutaj były dostarczane zamawiane do getta towary.
W kwietniu 1942 do warszawskiego getta przez Umschlagplatz przywieziono ok. 4 tys. Żydów niemieckich (m.in. z Berlina, Frankfurtu, Gelsenkirchen i Hanoweru).
Od 22 lipca 1942 budowle kolejowe, rampy, gmach szkół powszechnych oraz pozostałe obiekty znajdujące na tym terenie zaczęły być wykorzystywane jako miejsce do selekcji, przetrzymywania i załadunku Żydów przed wywózką do obozu zagłady w Treblince.
Czas oczekiwania gromadzonych na Umschlagplatzu Żydów na podstawienie wagonów wynosił od kilku godzin do nawet kilku dni. Do deportacji wykorzystywano zachodnią rampę kolejową, pozostała część kompleksu przy Stawkach pełniła normalne funkcje zaopatrzeniowe dla reszty miasta. Transport do Treblinki odbywał się w pociągach składających się z 58 krytych wagonów towarowych i 2 wagonów osobowych dla członków konwoju. Ładowanie do wagonów odbywało się w pośpiechu, a pędzeni na rampę Żydzi byli często bici i szczuci psami. Do jednego wagonu upychano ok. 100 osób.
Pierwszy pociąg odjechał z Umschlagplatzu do Treblinki po południu 22 lipca 1942. Dziennie wywożono z Warszawy średnio ok. 4000-5000 osób. Od 6 sierpnia na trasie Warszawa Wschodnia – Treblinka zaczął kursować dodatkowy pociąg towarowy. Sprawiło to, że dzienna liczba wywożonych do Treblinki Żydów kilkakrotnie przekroczyła 10 000.
Codzienne transporty do Treblinki ustały 12 września, tj. po zgromadzeniu i selekcji pozostałej w getcie ludności w czasie tzw. kotła na Miłej (6–11 września). Ostatni pociąg w trakcie wielkiej akcji wysiedleńczej (ok. 2200 osób, w tym policjanci żydowscy i członkowie ich rodzin) odjechał z Umschlagplatzu 21 września 1942.
Według źródeł niemieckich z getta do obozu zagłady w Treblince wywieziono 253 742 Żydów. Według źródeł żydowskich liczba wysiedlonych wynosiła ok. 300 000 osób, ok. 10 300 zginęło na terenie getta, 11 580 deportowano do Dulagu, a ok. 8000 uciekło na stronę „aryjską”. Od września 1942 Umschlagplatz ponownie stał się miejscem oficjalnej wymiany towarowej pomiędzy dzielnicą zamkniętą a światem zewnętrznym.
W czasie drugiej akcji wysiedleńczej (tzw. akcji styczniowej) 18–21 stycznia 1943 z Umschlagplatzu wywieziono i zgładzono w Treblince ok. 5000 Żydów.
W czasie powstania w getcie warszawskim transporty z Żydami kierowano do Treblinki (ok. 6000-7000 osób) oraz do obozów na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach (ok. 36 000 osób). Duża grupa warszawskich Żydów trafiła do podobozu Majdanka w Budzyniu.

Zdjęcia i filmy

Żydzi w drodze na Umschlagplatz na ulicy Zamenhofa


Brama na Umschlagplatz


Żydzi oczekujący na transport na Umschlagplatz


Ładowanie do wagonów





Piśmiennictwo

1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Umschlagplatz_w_Warszawie
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Umschlagplatz
3. https://trojka.polskieradio.pl/artykul/2777200