Tablica upamiętniająca walki Żydowskiego Związku Wojskowego na placu Muranowskim
Tablica upamiętniająca walki ŻZW na placu Muranowskim, ulica Muranowska 1
Napis w trzech językach (polskim, angielskim i hebrajskim) głosi:
W dniach 19 – 22 oraz 27 – 28 kwietnia 1943 odbyła się w tym miejscu jedna z głównych bitew Powstania w Getcie Warszawskim, do którego doprowadził żydowski ruch oporu. Żydowscy bojownicy pod przywództwem Pawła Frenkla, dowódcy Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), przez wiele dni odpierali żydowskie ataki. Żydowskie i polskie flagi, powiewające nad placem Muranowskim i widoczne z wielu miejsc Warszawy, były dla jej mieszkańców symbolem walki z niemieckim okupantem.
Żydowski Związek Wojskowy, (Jidisze Militerisze Farajnikung) jest jedną z najmniej znanych organizacji konspiracyjnych działających w okupowanej Warszawie. Przyczyny tego stanu rzeczy mogą być różne: brak relacji członków organizacji, którzy w większości nie przeżyli wojny; brak jakichkolwiek dokumentów mówiących o działalności grupy; minimalizowanie znaczenia i udziału ŻZW w walkach powstańczych przez członków Żydowskiej Organizacji Bojowej, zainteresowanych utrwalaniem własnej historii; i jak twierdzą niektórzy, dowód doskonałego zakonspirowania. ŻZW utworzyli działacze Narodowej Organizacji Syjonistycznej (NOS), nazywani także syjonistami – rewizjonistami, i związanej z nią organizacji młodzieżowej Betar.
Najcięższe walki stoczono w rejonie placu Muranowskiego. Nie można odtworzyć dokładnego ich przebiegu, ponieważ wojny nie przeżył żaden z walczących tam bojowców ŻZW. W zeznaniach składanych po wojnie przez Jurgena Stroopa możemy przeczytać: Plac Muranowski (…) był przez bojowców najbardziej uporczywie broniony. Placu bronił wysunięty budynek z betonu. Ogień pistoletów maszynowych i broni maszynowej uniemożliwił do niego dostęp. Marek Edelman wspomina, że dzięki rozstawionym w strategicznych punktach karabinom maszynowym bojowcy zadali Niemcom ciężkie straty, niszcząc kilka czołgów. W walkach zginął jeden z przywódców ŻZW – Leon Rodal. Z obroną placu Muranowskiego wiąże się pełen symboliki obraz dwóch sztandarów – polskiego i żydowskiego, zawieszonych przez powstańców na jednym z budynków okalających plac (wskazuje się dwa adresy – Muranowska 7 i Nalewki 42).
Po kilku dniach walk, 21-22 kwietnia dowództwo ŻZW zdecydowało o ewakuacji większości sił poza getto. Około 60 bojowców przeszło tunelem na Muranowską 6 i kilka dni ukrywało się w budynku znajdującym się już po aryjskiej stronie. Na skutek denuncjacji zostali zaatakowani przez oddział niemiecki. Kilkunastu zginęło w walce, los reszty nie jest znany. 44 innych członków ŻZW zostało przewiezionych do willi w Michalinie, gdzie planowało się ukryć. Także i ta grupa została zadenuncjowana i 30 kwietnia zaatakowana przez siły policji. Zginęło kilkunastu bojowców, części udało się uciec.
Dowódca ŻZW, Paweł Frenkel ukrywał się w bunkrze przygotowanym na ulicy Grzybowskiej 11. Podobnie jak w poprzednich przypadkach kryjówka została wskazana Niemcom. Frenkel poległ w walce. Los reszty bojowców ŻZW był równie tragiczny: wojnę mogło przeżyć najwyżej kilkunastu. Część zginęła w ruinach getta, inni zginęli w obozach zagłady a jeszcze inni próbując ukryć się po aryjskiej stronie. Przypuszcza się, że pewna grupa brała udział w powstaniu warszawskim. Wiadomo o trzech, którzy przeżyli powstanie.
Brak źródeł i naocznych świadków spowodował, że wokół działalności ŻZW narosło wiele mitów i przekłamań. Jednym z nich jest przekonanie o współpracy polsko – żydowskiej podczas okupacji, w szczególności o pomocy udzielanej przez AK ŻZW. Nie było żadnej oficjalnej współpracy między ŻZW a polskim podziemiem; można mówić o kontaktach nieformalnych i biznesowych. Zakaz kontaktów z syjonistami – rewizjonistami wydał szef Wydziału Informacji w Biurze Informacji i Propagandy KG AK, Jerzy Makowiecki. Decyzja była podyktowana brakiem zaufania do występującego w roli pośrednika między obiema organizacjami Cezarego Szemleya, postanowieniem II Wojskowego Sądu Specjalnego przy KG AK z 21 lutego 1943 roku zaocznie skazanego na karę śmierci (wyroku nie wykonano). Fikcyjna postacią okazał się być rzekomy przywódca ŻZW – Mieczysław (Dawid Moryc) Apfelbaum, którego imieniem nazwano nawet jeden ze skwerów na Woli. Źródłem informacji o istnieniu Apfelbauma i działaniach ŻZW były relacje Henryka Iwańskiego i powiązanych z nim Tadeusza Bednarczyka, Władysława Zajdlera i Kazimierza Madanowskiego (Kełme Mendelsona), których wiarygodność została podważona.
Zdjęcia i filmy
Odezwa Żydowskiego Związku Wojskowego ze stycznia 1943
Proporczyk Żydowskiego Związku Wojskowego
Paweł Frenkel, dowódca ŻZW na izraelskim znaczku pocztowym (nie zachowało się żadne jego zdjęcie)
Plac Muranowski przed wojną. Tu Żydowski Związek Wojskowy w kwietniu 1943 r. stoczył zażartą bitwę z Niemcami
Piśmiennictwo
Apfelbaum M., Dwa sztandary. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, Kraków 2003.
Grabski A., Wójcicki M., Żydowski Związek Wojskowy – historia przywrócona, Warszawa 2008.
Arens M., Flagi nad gettem. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, Kraków–Budapeszt 2011.
Libionka M, Weinbaum L., Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011.
Persak Krzysztof, Żydowski Związek Wojskowy, ŻZW, https://sztetl.org.pl/pl/slownik/zydowski-zwiazek-wojskowy-zzw
Rodak Wojciech,
Żydowski Związek Wojskowy Bohaterowie z placu Muranowskiego. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, https://naszahistoria.pl/zydowski-zwiazek-wojskowy-bohaterowie-z-placu-muranowskiego-wokol-zydowskiego-zwiazku-wojskowego/ar/11913774, Żydowski Związek Wojskowy, ŻZW, https://sztetl.org.pl/pl/slownik/zydowski-zwiazek-wojskowy-zzw