Pomnik Bohaterów Getta

Pomnik Getta
Pomnik Bohaterów Getta,
znajduje się na skwerze przy ul. Zamenhofa.
Fot. Yarek Shalom

Pierwszy Pomnik Bohaterów Getta, w formie pamiątkowej kolistej tablicy, został odsłonięty już w kwietniu 1946 roku - trzy lata po upadku powstania, dzięki staraniom Centralnego Komitetu Żydowskiego. Na jego froncie widniał liść palmowy (symbolizujący męczeństwo), hebrajska litera „B“ oraz napis w trzech językach (polskim, hebrajskim i jiidysz): Tym, którzy polegli w bezprzykładnej bohaterskiej walce o Godność i Wolność narodu żydowskiego, o Wolną Polskę, o wyzwolenie człowieka - Żydzi Polscy. Otaczający tablice, czerwony piaskowiec, miał nawiązywać do przelanej krwi.
19 kwietnia 1948 roku, obok wcześniejszego pomnika, w piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim odsłonięto pomnik wykonany przez Natana Rapaporta według projektu Leona Marka Suzina.
Naprzeciwko pomnika znajduje się Muzeum Historii Żydów Polskich.
Obok pomnika znajdują się także kamienie pamiątkowe Szlaku Walki i Męczeństwa Żydów oraz kamień upamiętniający Żegotę.
Kopia pomnika znajduje się w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie.

Powstanie pomnika

Decyzję o budowie pomnika podjął Centralny Komitet Żydów w Polsce mający wówczas swoją siedzibę w Lublinie. W 1946 zwrócono się do inż. Leona Suzina z prośbą o wykonanie projektu. W tym właśnie miejscu doszło do pierwszego starcia żydowskich powstańców z oddziałami niemieckimi podczas powstania w getcie w 1943 roku. Miało to miejsce na placu pomiędzy ulicami Anielewicza, Karmelicką, Lewartowskiego i Zamenhofa.
Pomnik powstał w Paryżu, tam też go odlano w odlewni Malakoff (ponieważ tam mieszkał po wojnie Rapaport), a całość obłożono labradorytem skandynawskim – jedna z wersji jego pochodzenia mówi o Szwecji, skąd Adolf Hitler zlecił przywieźć kamień na budowę pomników zwycięstwa w każdej z podbitych stolic Europy. Taki kamień trafił też do Warszawy, lecz pomnik nigdy nie powstał. Wykorzystano go po wojnie na budowę właśnie tego pomnika. Pomnik Bohaterów Getta został sfinansowany ze składek organizacji żydowskich.

Opis pomnika

Pomnik stanowi bryłę wysokości 11 metrów.
Od zachodniej strony dołu monumentu znajduje się napis w trzech językach: polskim, jidysz i hebrajskim: Naród żydowski – swoim bojownikom i męczennikom, a na górze umieszczona jest wykonana z brązu rzeźba mężczyzn, kobiet i dzieci zatytułowaną Walka. Symbolizuje ona bohaterski zryw powstańców. Postacie trzymają w dłoniach butelki z benzyną, pistolety i granaty. Pośrodku umiejscowiona jest postać Mordechaja Anielewicza.
Z tyłu pomnika, od strony ulicy Zamenhofa, znajduje się płaskorzeźba Pochód na zagładę (lub Pochód na śmierć) obrazująca drogę do Treblinki. Widać nań tylko Żydów, z tyłu majaczą jedynie niemieckie hełmy. Wszystkie postacie kierują się w jednym kierunku, tylko jedno z dzieci rozgląda się widząc zapewne zieleń, której w getcie nie było prawie w ogóle.
Po obu stronach pomnika umieszczono dwa identyczne bloki z napisami na każdym: Od 19 kwietnia do 15 maja 1943 r. trwało powstanie w getcie warszawskim - bohaterska walka bojowników żydowskich o godność człowieka.

Wydarzenia przy pomniku

Co roku w rocznicę Powstania Żydowskiego w Getcie, odbywają się tu uroczystości upamiętniające ten czas. Biorą w nich udział najwyższe władze państwowe i przedstawiciele instytucji żydowskich.
7 grudnia 1970 na schodach pomnika przykląkł ówczesny kanclerz RFN Willy Brandt, by tym samym wyrazić żal za krzywdy wyrządzone przez naród niemiecki narodowi żydowski.

Powstanie w getcie

18 stycznia 1943 Niemcy przystępują do kolejnej fazy wywózek. Tym razem po raz pierwszy spotykają się ze zbrojnym oporem mieszkańców getta. ŻOB jest zaskoczony, ale mimo to w walkach bierze udział kilka grup jego bojowców. Braki w uzbrojeniu przesądzają o klęsce w potyczce ulicznej na skrzyżowaniu Miłej i Zamenhofa, jednak przez pewien czas ŻOB utrzymuje kontrolę nad czterema kamienicami, do których nie mogą wejść Niemcy. Akcja kończy się śmiercią większości bojowników, a sam Anielewicz cudem unika śmierci. Hitlerowcy w ciągu czterech dni łapią kolejne 6 tys. ludzi, ale zaskoczeni niespodziewanym oporem zmuszeni są zmodyfikować swoje plany i odstąpić na pewien czas od wywózek. Społeczność getta pojmuje, że opór jest możliwy. ŻOB zyskuje autorytet zarówno u Żydów, jak i w polskim podziemiu. AK przekazuje po raz pierwszy większą dostawę broni (około pięćdziesięciu pistoletów i tyle samo granatów).
Wydarzenia styczniowe decydują o rozpoczęciu przygotowań do kolejnego zrywu w getcie. ŻOB reorganizuje swe siły i utrzymuje je w stanie podwyższonej gotowości, by nie dać się zaskoczyć po raz drugi.
Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy postanowiły połączyć siły i wspólnie pokierować czynem zbrojnym, dzieląc się rewirami getta.
W godzinach porannych 19 kwietnia 1943 roku, getto warszawskie zostało otoczone, a na jego obszar wkroczyły oddziały SS, Wermachtu i innych formacji o łącznej sile około 2 tys. ludzi. Dwie formacje powstańcze, dysponują łącznie nie więcej niż tysiącem słabo uzbrojonych bojowców. W skład Żydowskiej Organizacji Bojowej wchodzi około 600 ludzi, nieco mniejszy, ale za to lepiej uzbrojony jest Żydowski Związek Wojskowy (około 350 ludzi).
Pierwszego dnia walk ŻOB odpiera niemieckie natarcie w dwóch bitwach ulicznych -- na skrzyżowaniu Miłej i Zamenhofa oraz na rogu Nalewek i Gęsiej. W okolicach placu Muranowskiego walczy ŻZW. Ponad placem powiewają dwie flagi zawieszone przez jego obrońców: żydowska biało-niebieska i polska, biało-czerwona. Bilans starć pierwszego dnia jest korzystny dla obrońców getta: powstańcy zdobywają nieco broni i niszczą dwa czołgi nieprzyjaciela, a Niemcy, którzy ponoszą znaczne straty, wczesnym popołudniem zostają zmuszeni do odwrotu.
W związku z brakiem oczekiwanego powodzenia, dowództwo nad oddziałami niemieckimi przejął gen. SS i policji Jurgen Stroop, który był przeszkolony do walki głównie z oddziałami partyzanckimi.
W dniu wybuchu powstania oddział Armii Krajowej pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego ps. Chwacki przeprowadził nieudaną próbę wysadzenia fragmentu muru getta przy ul. Bonifraterskiej. W kolejnych dniach AK oraz inne organizacje przeprowadziły kilka innych różnego typu akcji skierowanych przeciwko siłom niemieckim zgromadzonym wokół getta.
Walka była niezwykle nierówna. Przeciwko sobie stawali wygłodzeni i słabi Żydzi i silni, dobrze uzbrojeni żołnierze oraz policjanci niemieccy. Mimo to Niemcy nie rozprawili się z oporem Żydów tak szybko, jak się tego spodziewali.
Niemcy byli zaskoczeni oporem, mimo że dostali już wcześniej informację, że getto szykuje się do walki.
Walki na terenie getta można podzielić na kilka etapów. Początkowo Żydzi otwarcie wystąpili przeciwko siłom niemieckim. Później ukrywali się w bunkrach, kanałach i piwnicach, dlatego Niemcy tropili ich za pomocą psów. W jednym z takich bunkrów, przy ul. Miłej schroniło się dowództwo ŻOB-u. Istnieją dwie teorie, jak zginęli członkowie ŻOB-u: w polskich źródłach mówi się o zbiorowym samobójstwie, a w izraelskich książkach o zatruciu środkami chemicznymi przez Niemców. Części z nich udało się uciec.
Trzeci etap walk to bój na gruzach getta, który toczył się nawet do lipca 1943 roku. Walki w getcie zostały oficjalnie zakończone 16 maja 1943 roku, kiedy to Niemcy wysadzili budynek synagogi na ul. Tłomackie. Ale poszukiwanie Żydów ukrywających się w ruinach getta trwało jeszcze kilka miesięcy. W wyniku powstania w getcie zginęło i zostało zamordowanych 12 000 Żydów, a większość z 60 000 osób znajdujących się w tym czasie w getcie została wywieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku lub obozów pracy w Poniatowej, Trawnikach i Budzyniu. Trudna do oszacowania grupa Żydów wydostała się z getta w czasie trwania walk i szukała schronienia po aryjskiej stronie. W swoim raporcie Jürgen Stroop napisał, że w czasie operacji zginęło prawie 14 tys. Żydów. W czasie walk zginęło od 5 do 7 tys., szacuje się, że około 5-6 tys. spłonęło żywcem, dlatego, że Niemcy szli podpalając dom po domu. Ponadto ok. 50 tys. zostało wywiezionych do Treblinki.
Cały teren dzielnicy żydowskiej po powstaniu metodycznie spalono i zrównano z ziemią. Ostatni cywilni mieszkańcy getta ukrywali się na jego terenie jeszcze do 1944 roku.

Zniszczenie getta

Po upadku powstania nastąpiła ostateczna eksterminacja mieszkańców getta i jego całkowite zniszczenie.
Na terenie „pustyni kamienno-ceglanej”, w którą Niemcy zmienili dzielnicę, przeprowadzane były masowe egzekucje mieszkańców Warszawy (polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po „aryjskiej stronie”).
Od lata 1943 w okolicach ulicy Gęsiej zaczął funkcjonować niemiecki obóz koncentracyjny – tzw. Konzentrationslager Warschau.
W wyniku likwidacji warszawskiego getta uległo zniszczeniu ok. 12% zabudowy miasta.

Zdjęcia i filmy

Pomnik Getta
Osłonięcie pomnika Bohaterów Getta
http://www.ekartkazwarszawy.pl/kartka/pomnik-bohaterow-getta/

Kolejne zdjęcia pochodza z http://warszawa.wikia.com/wiki/Pomnik_Bohater%C3%B3w_Getta
Pomnik Getta
Płaskorzeźba Walka

Pomnik Getta
Płaskorzeźba z tyłu pomnika

Pomnik Getta
Kamień upamiętniający Żegotę



Pomnik Getta
Powstańcy z getta warszawskiego
Fotografia z Raportu Stroopa, oryginalny niemiecki podpis: Ci bandyci stawiali zbrojny opór
https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1125565,Wybuch-powstania-w-getcie-warszawskim


Piśmiennictwo

  1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Bohater%C3%B3w_Getta_w_Warszawie
  2. http://warszawa.wikia.com/wiki/Pomnik_Bohater%C3%B3w_Getta
  3. http://viacitymap.pl/Miasta/Warszawa/Zwiedzanie/Pomnik-Bohaterow-Getta
  4. https://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie_w_getcie_warszawskim
  5. https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1125565,Wybuch-powstania-w-getcie-warszawskim
  6. https://muzeum1939.pl/powstanie-w-getcie-warszawskim-19-kwietnia-16-maja-1943-r/aktualnosci/1253.html
  7. https://sciaga.pl/tekst/30131-31-powstanie_w_getcie_warszawskim