16 listopada 1940 roku, na mocy zarządzenia z dnia 2 października 1940 roku, wydanego przez gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwiga Fischera, zamknięto „żydowską dzielnicę mieszkaniową”. Mieli tu znaleźć się wszyscy Żydzi mieszkający w Warszawie lub przesiedleni do niej, natomiast Polakom zamieszkującym te tereny nakazano przenieść się do pozostałego obszaru miasta, z wyłączeniem tzw. dzielnicy niemieckiej. Zarządzenie to zawierało listę ulic granicznych: Wielka, Bagno, pl. Grzybowski, Rynkowa, Zimna, Elektoralna, pl. Bankowy, Tłomackie, Przejazd, Nalewki, granica Ogrodu Krasińskich, Świętojerska, Freta, Sapieżyńska, Konwiktorska, Stawki, Dzika, Okopowa, Towarowa, Srebrna i Złota. Z getta wyłączono m.in. Sądy Grodzkie na Lesznie, więzienie Pawiak, obszar tzw. enklawy ewangelickiej z kościołem i Szpitalem Ewangelickim oraz nieruchomości należące do browaru Haberbusch i Schiele przy ul. Ceglanej. Przy wylotach do getta ustawiono niemieckie posterunki policyjne. Wprowadzono przepustki w ruchu pomiędzy gettem a tzw. stroną aryjską. Powstała ogromna enklawa, jakby miasto w mieście, które miało być bezwzględnie wykorzystywane ekonomicznie i doszczętnie ograbione.
Chaim Kaplan zanotował w swoim „Dzienniku z getta warszawskiego”: wkroczyliśmy w nowy etap życia, trudno sobie wyobrazić panikę, jaka w związku z tym powstała w dzielnicy żydowskiej. Zobaczyliśmy nagle, jak nas stłoczono i zamknięto ze wszystkich stron. Jesteśmy wyłączeni i odseparowani od świata, wygnani ze społeczności ludzkiej.
Tylko w ciągu kilku tygodni przed zamknięciem getta przesiedlono w jego granice 138 000 Żydów a wysiedlono 113 000 Polaków. Mur wokół getta zaczęto wznosić już od kwietnia. Do sierpnia 1940 roku powstało już 47 odcinków muru o trzymetrowej wysokości, zwieńczonego drutem kolczastym. Granice getta biegły także między posesjami – wyznaczały je ściany budynków. Jesienią niektóre odcinki muru zostały wybudowane wzdłuż i poprzek ulic. Na 307 hektarach Niemcy stłoczyli około 400 tysięcy ludzi.
Dzienniki i relacje z getta, a nawet niektóre fragmenty niemieckich filmów propagandowych, pokazują olbrzymie zagęszczenie w „żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej”. Po 1940 r. granice tego terenu ulegały wielokrotnym zmianom. Na początku 1941 r. łączna długość murów getta wynosiła ok. 18 km, a powierzchnia ok. 307 ha.

W wyniku tzw. wielkiej akcji wysiedleńczej od 22 lipca do 21 września 1942 r. ok. 80 proc. mieszkańców getta zostało wywiezionych i zamordowanych w obozie zagłady w Treblince. W sierpniu 1942 r. południowa część getta (tzw. małe getto) została włączona do „aryjskiej” części miasta. W części północnej pozostało ok. 60 tys. Żydów. Niemcy zlikwidowali ją w 1943 r., tłumiąc żydowskie powstanie w getcie. Zabudowa „dzielnicy żydowskiej” została na rozkaz Niemców zburzona. Na jej terenie w latach 1943-44 przeprowadzane były masowe egzekucje mieszkańców Warszawy (polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po „aryjskiej stronie”).
Łączna liczba ofiar getta warszawskiego szacowana jest na ok. 400 tys. osób, z czego ok. 92 tys. zginęło lub zmarło w Warszawie (głównie ofiary głodu i chorób), a ok. 300 tys. w obozie zagłady w Treblince i w trakcie dwóch akcji wysiedleńczych. W wyniku likwidacji getta uległo też zniszczeniu ok. 12 proc. zabudowy miasta. Pozostałe wolnostojące fragmenty muru zostały wyburzone po zakończeniu II wojny światowej.

Zachowały się nieliczne fragmenty murów biegnącego pomiędzy posesjami a także wyznaczające granicę getta ściany przedwojennych budynków. Trzy najbardziej znane fragmenty muru warszawskiego getta znajdują się na terenie dawnego tzw. małego getta, w podwórzach kamienic przy ulicach Siennej 55 i Złotej 62 oraz na ulicy Waliców 11. Dwa fragmenty muru przy ul. Siennej zostały wpisane do rejestru zabytków. W głębi podwórza przy ulicy Złotej 62 murem getta jest fragment ściany przedwojennego budynku o wysokości ok. 6 metrów. Znajduje się na nim wiele tablic pamiątkowych m.in. plan warszawskiego getta i tablica odsłonięta w 1992 przez prezydenta Izraela oraz tablica umieszczona dzięki inicjatorowi upamiętnienia tego miejsca, Mieczysławowi Jędruszczakowi. Pojedyncze cegły pochodzące z tego fragmentu muru trafiły do Muzeum Yad Vashem w Jerozolimie oraz do muzeów Holocaustu w Houston i Melbourne. Na podwórku kamienicy przy ulicy Siennej 55 granicę getta wyznaczał, istniejący jeszcze przed 1940, mur pomiędzy posesjami Sienna 53 i 55. Mur ma ok. 3 metrów wysokości. Od strony dawnego getta jest tablica pamiątkowa z informacją, że kopia tego muru i dwie cegły znajdują się w muzeum Holocaustu w Waszyngtonie. Od dawnej strony „aryjskiej” na dziedzińcu XII LO im. Henryka Sienkiewicza znajduje się odsłonięty w styczniu 2010 pomnik granic getta.

Fragment muru getta przy ul. Siennej 55
W tym miejscu granicę getta wyznaczał, istniejący już przed 1940, mur pomiędzy posesjami Sienna 53 i 55. Mur ma ok. 3 metrów wysokości. Po jego stronie zachodniej znajdują się tablica pamiątkowa, umieszczona tutaj dzięki inicjatorowi upamiętnienia tego miejsca, Mieczysławowi Jędruszczakowi. W murze znajduje się ubytek po dwóch cegłach, które w 1989 zostały przewiezione do Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie (w tym muzeum można również obejrzeć kopię tego fragmentu muru). Po stronie wschodniej („aryjskiej", obecnie dziedziniec XII LO im. Henryka Sienkiewicza) znajduje się odsłonięty w styczniu 2010 pomnik granic getta. Dostęp do fragmentu muru getta przy Siennej 55 jest możliwy od strony ulicy Złotej 62.


Upamiętnienie muru przy Siennej 55 od strony Siennej 53


ul. Złota 62
Murem getta jest fragment ściany przedwojennego budynku o wysokości ok. 6 metrów. Znajduje się na nim m.in. tablica pamiątkowa odsłonięta 26 maja 1992 przez prezydenta Izraela Chaima Herzoga podczas oficjalnej wizyty w Polsce, a także plan warszawskiego getta. Pojedyncze cegły pochodzące z tego fragmentu muru trafiły do Instytutu Pamięci w Yad Vashem w Jerozolimie oraz do muzeów w Houston i Melbourne.


ul. Waliców 11
Zachowany mur budynku należy do dawnego browaru Hermana Junga, stanowił granicę getta od listopada 1940 do sierpnia 1942. W latach 1999–2000 mur został wkomponowany w biurowiec Aurum.


ul. Stawki 10
Na tyłach Zespołu Szkół Licealnych i Ekonomicznych nr 1 zachował się fragment muru getta stanowiący granicę Umschlagplatzu. W 2014 mur został rozebrany i po oczyszczeniu cegieł zrekonstruowany.

1. Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2013
2. https://1943.pl https://pl.wikipedia.org/wiki/Fragmenty_mur%C3%B3w_getta_w_Warszawie
3. https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,23047277,pozostalosci-muru-getta-warszawskiego-zostana-zabytkiem.html
4. https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomniki_granic_getta_w_Warszawie

---