ŻZW powstał prawdopodobnie na przełomie 1942 i 1943 roku, po przeprowadzonej przez Niemców między lipcem a wrześniem 1942 roku, Wielkiej Akcji Likwidacyjnej, w wyniku której wywieziono do obozów śmierci (przede wszystkim Treblinki) około 300 tys. Żydów z warszawskiego getta. Wśród pozostałych przy życiu, głównie młodych, zrodziła się potrzeba zbrojnego oporu. Lewicowe organizacje działające w getcie: Bund, Dror i PPR utworzyły Żydowską Organizację Bojową (ŻOB). Równolegle do niej powstała organizacja syjonistów-rewizjonistów Żydowski Związek Wojskowy. Obie organizacje działały równolegle i do wybuchu powstania w getcie warszawskim (19 kwietnia 1943 roku), nie współpracowały ze sobą

Komendantem wojskowym ŻZW został Paweł Frenkel (ok. 1920 – 1943), młody działacz Betaru z Warszawy. Niewiele wiemy o nim, podobno był studentem prawa na Uniwersytecie Warszawskim; nie jest pewne nawet jego imię. Znamy tylko datę jego śmierci – kwiecień 1943 roku. Zastępcą Frenkla był dziennikarz Leon (Arie) Rodal (1913 – 1943), pochodzący z Kielc, niespełna 30 – letni dziennikarz i działacz NOS. Oprócz nich w skład komendantury ruchu wchodzili przedwojenni działacze NOS: Dawid Wdowiński, Michał Srtyjkowski, Dawid Szulman, Natan Schultz, Salke Hazensprung, Eliahu Halberstein i Icchak Bielawski. Członkami ŻZW byli w 90% dawni betarowcy. Poza nimi w skład organizacji weszli między innymi szmuglerzy, dowodzeni przez Pinię Finkla, pseudonim „Pik”.

W styczniu 1943 roku, po trwającej kilka dni Drugiej Akcji Likwidacyjnej zwanej „małym powstaniem” („powstaniem styczniowym”) ŻZW wydał ulotkę wzywającą do walki z okupantem: Kto walczy o życie, ma szansę uratowania się! Kto z góry rezygnuje z obrony – od razu przegrywa! Tego czeka haniebna śmierć w duszącej maszynie Treblinek. (…) Nam pisane jest życie! Mamy do niego prawo! Trzeba tylko umieć o nie walczyć! Hańba zagłady nie może się powtórzyć.

ŻZW nie udało się nawiązać współpracy z Armią Krajową, której dowództwo prawdopodobnie nie wiedziało nawet o istnieniu w getcie drugiej, obok ŻOB-u wojskowej organizacji konspiracyjnej, w związku z czym był zdany wyłącznie na własne siły przy zbieraniu potrzebnego do walki uzbrojenia. Dzięki zakupom na czarnym rynku udało się ŻZW zgromadzić pokaźny zapas broni. Głównym dostawcą był przywódca Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej (w 1941 włączonej do ZWZ – AK) Cezary Janusz Szemley ps. Arpad, który poza wiedzą przełożonych wyprzedawał akowskie zapasy. Drugim dostawcą był Roman Kowalski, który z kolei sprzedawał broń ukrytą przez Wojsko Polskie w 1939 roku. Emanuel Ringelblum, który odwiedził kwaterę ŻZW przy ulicy Muranowskiej 7 tak opisywał zgromadzony przez ŻZW arsenał: Obejrzałem arsenał ŻZW. Lokal mieścił się niezamieszkanym domu przy Muranowskiej 7, w 6-cio pokojowym lokalu na pierwszym piętrze. W pokoju kierownictwa zainstalowane było pierwszorzędne radio, przynoszące wieści z całego świata, obok stała maszyna do pisania. Członkowie kierownictwa ŻZW, z którymi prowadziłem rozmowę przez kilka godzin, byli uzbrojeni w rewolwery zatknięte za pasem. W dużych salach na wieszakach znajdowała się broń różnego rodzaju, a więc ręczne karabiny maszynowe, karabiny, najrozmaitszego rodzaju rewolwery, ręczne granaty, torby z amunicją, mundury niemieckie, którymi tak skutecznie posługiwano się w akcji kwietniowej, itp. W pokoju kierownictwa był wielki ruch, jak w prawdziwym sztabie; odbierano tu rozkazy dla skoszarowanych punktów, w których gromadzono i szkolono przyszłych bojowców. Przynoszono raporty o ekspropriacjach, dokonanych przez poszczególne grupy u zamożnych osób na rzecz uzbrojenia ŻZW. W mojej obecności zakupiono tam u byłego oficera armii polskiej broń za ćwierć miliona złotych; na co dano zaliczkę 50 tys. zł.; zakupiono dwa karabiny maszynowe po 40 tys. zł.; większą ilość granatów ręcznych i bomb. (E. Ringelblum „Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej”). Pieniądze na broń pochodziły z prowadzonych przez ŻZW wśród mieszkańców getta zbiórek na „fundusz zbrojeniowy”, oraz z napadów na zamożnych mieszkańców tzw. „eksów”.

W chwili wybuchu powstania, 19 kwietnia 1943 roku, ŻZW liczył około 250 bojowników, podzielonych na oddziały. W getcie centralnym, przy ulicy Muranowskiej 7 mieściła się siedziba główna, z Pawłem Frenklem dowodzącym około 60 – 80 bojownikami. Mniejsze oddziały ulokowane były na terenie szopu [zakład manufaktury niemieckiej] szczotkarzy przy ulicy Świętojerskiej, gdzie dowódcą był Szmuel (Chaim) Łopata, oraz szopów Tobbensa i Schultza, przy ulicy Karmelickiej 5, z Pinchasem Taube jako dowódcą. Pomniejsze grupy rozlokowane były w innych miejscach getta.

Najcięższe walki stoczono w rejonie placu Muranowskiego. Nie można odtworzyć dokładnego ich przebiegu, ponieważ wojny nie przeżył żaden z walczących tam bojowców ŻZW. W zeznaniach składanych po wojnie przez Jurgena Stroopa możemy przeczytać: Plac Muranowski (…) był przez bojowców najbardziej uporczywie broniony. Placu bronił wysunięty budynek z betonu. Ogień pistoletów maszynowych i broni maszynowej uniemożliwił do niego dostęp.
Marek Edelman wspomina, że dzięki rozstawionym w strategicznych punktach karabinom maszynowym bojowcy zadali Niemcom ciężkie straty, niszcząc kilka czołgów. W walkach zginął jeden z przywódców ŻZW – Leon Rodal. Z obroną placu Muranowskiego wiąże się pełen symboliki obraz dwóch sztandarów – polskiego i żydowskiego, zawieszonych przez powstańców na jednym z budynków okalających plac (wskazuje się dwa adresy – Muranowska 7 i Nalewki 42).

Po kilku dniach walk, 21-22 kwietnia dowództwo ŻZW zdecydowało o ewakuacji większości sił poza getto. Około 60 bojowców przeszło tunelem na Muranowską 6 i kilka dni ukrywało się w budynku znajdującym się już po aryjskiej stronie. Na skutek denuncjacji zostali zaatakowani przez oddział niemiecki. Kilkunastu zginęło w walce, los reszty nie jest znany. 44 innych członków ŻZW zostało przewiezionych do willi w Michalinie, gdzie planowało się ukryć. Także i ta grupa została zadenuncjowana i 30 kwietnia zaatakowana przez siły policji. Zginęło kilkunastu bojowców, części udało się uciec. Dowódca ŻZW, Paweł Frenkel ukrywał się w bunkrze przygotowanym na ulicy Grzybowskiej 11. Podobnie jak w poprzednich przypadkach kryjówka została wskazana Niemcom. Frenkel poległ w walce. Los reszty bojowców ŻZW był równie tragiczny: wojnę mogło przeżyć najwyżej kilkunastu. Część zginęła w ruinach getta, inni zginęli w obozach zagłady a jeszcze inni próbując ukryć się po aryjskiej stronie. Przypuszcza się, że pewna grupa brała udział w powstaniu warszawskim. Wiadomo o trzech, którzy przeżyli powstanie.

Brak źródeł i naocznych świadków spowodował, że wokół działalności ŻZW narosło wiele mitów i przekłamań. Jednym z nich jest przekonanie o współpracy polsko – żydowskiej podczas okupacji, w szczególności o pomocy udzielanej przez AK ŻZW. Nie było żadnej oficjalnej współpracy między ŻZW a polskim podziemiem; można mówić o kontaktach nieformalnych i biznesowych. Zakaz kontaktów z syjonistami – rewizjonistami wydał szef Wydziału Informacji w Biurze Informacji i Propagandy KG AK, Jerzy Makowiecki. Decyzja była podyktowana brakiem zaufania do występującego w roli pośrednika między obiema organizacjami Cezarego Szemleya, postanowieniem II Wojskowego Sądu Specjalnego przy KG AK z 21 lutego 1943 roku zaocznie skazanego na karę śmierci (wyroku nie wykonano). Fikcyjna postacią okazał się być rzekomy przywódca ŻZW – Mieczysław (Dawid Moryc) Apfelbaum, którego imieniem nazwano nawet jeden ze skwerów na Woli. Źródłem informacji o istnieniu Apfelbauma i działaniach ŻZW były relacje Henryka Iwańskiego i powiązanych z nim Tadeusza Bednarczyka, Władysława Zajdlera i Kazimierza Madanowskiego (Kełme Mendelsona), których wiarygodność została podważona.

Odezwa Żydowskiego Związku Wojskowego ze stycznia 1943


Proporczyk Żydowskiego Związku Wojskowego


Paweł Frenkel, dowódca ŻZW na izraelskim znaczku pocztowym (nie zachowało się żadne jego zdjęcie)


Plac Muranowski przed wojną. Tu Żydowski Związek Wojskowy w kwietniu 1943 r. stoczył zażartą bitwę z Niemcami

1. Apfelbaum M., Dwa sztandary. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, Kraków 2003.
2. Grabski A., Wójcicki M., Żydowski Związek Wojskowy – historia przywrócona, Warszawa 2008.
3. Arens M., Flagi nad gettem. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, Kraków–Budapeszt 2011.
4. Libionka M, Weinbaum L., Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011.
5. Persak Krzysztof, Żydowski Związek Wojskowy, ŻZW, https://sztetl.org.pl/pl/slownik/zydowski-zwiazek-wojskowy-zzw
6. Rodak Wojciech,
7. Żydowski Związek Wojskowy Bohaterowie z placu Muranowskiego. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, https://naszahistoria.pl/zydowski-zwiazek-wojskowy-bohaterowie-z-placu-muranowskiego-wokol-zydowskiego-zwiazku-wojskowego/ar/11913774, Żydowski Związek Wojskowy, ŻZW, https://sztetl.org.pl/pl/slownik/zydowski-zwiazek-wojskowy-zzw