Pomniki granic getta
Pomnik na ulicy gen. Władysława Andersa róg ulicy Świętojerskiej
Opis w punkcie Lokalizacje, opis i zdjęcia pomników.
Pomiędzy kwietniem a listopadem 2008 rozmieszczono 21 pomników. Ostatni 22. odsłonięto 27 stycznia 2010 w ramach obchodów Międzynarodowego Dnia Pamięci o Holokauście na zachowanym fragmencie muru getta przy ulicy Siennej. Projekt przygotowali Eleonora Bergman i Tomasz Lec, a sfinansowało miasto stołeczne Warszawa oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pomniki składają się z tablic pamiątkowych i betonowych płyt, pokazujących przebieg murów warszawskiego getta na Woli i w Śródmieściu. Większość tablic została umieszczona na specjalnie zaprojektowanych 14 białych betonowych słupach o wysokości 230 cm, ustawionych na kostce brukowej, pozostałe – bezpośrednio na murach lub ścianach budowli i budynków. Pomniki upamiętniają w przestrzeni miejskiej współczesnej Warszawy najdalej wysunięte punkty na granicach żydowskiej dzielnicy zamkniętej. Powstały w miejscach, w których w latach 1940–1943 znajdowały się m.in. bramy, drewniane kładki, przerzucone nad „aryjskimi” ulicami, a także budynki - ważne dla mieszkańców warszawskiego getta.
Elementy pomników
Każdy z pomników składa się z trzech elementów:
- tablicy odlanej z brązu, o wymiarach 60 × 60 cm, na której przedstawiono kontury getta w jego najdalszych granicach i przedwojenną siatką ulic, na tle plastycznej mapy Warszawy wraz z zaznaczonym punktem, w którym znajduje się upamiętnione miejsce,
- tablicy z pleksiglasu o wymiarach 36 × 50 cm, z krótką informacją w językach polskim i angielskim o roli, jaką odegrało dane miejsce w dziejach dzielnicy zamkniętej oraz 1 – 2 archiwalnymi zdjęciami, pochodzącym z okresu istnienia getta, poprzedzonymi jego krótką historią:
W ślad za zarządzeniami niemieckich władz okupacyjnych getto zostało odcięte od reszty miasta dnia 16 listopada 1940 r. Otoczony murem obszar miał z początku około 307 ha, potem był zmniejszany; od stycznia 1942 r. dzielił się na tzw. duże i małe getto. Stłoczono tu około 360 tys. Żydów z Warszawy i około 90 tys. z innych miejscowości. Około 100 tys. osób zmarło z głodu. W lecie 1942 r. Niemcy wywieźli i zamordowali w komorach gazowych Treblinki około 300 tys. osób. 19 kwietnia 1943 r. wybuchło powstanie; do połowy maja powstańcy i ludność cywilna ginęli w walce i w płomieniach systematycznie palonego getta; resztę Niemcy zamordowali w listopadzie 1943 r. na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach. Przeżyli nieliczni. Pamięci tych, którzy cierpieli, walczyli, zginęli.
Miasto Warszawa, 2008 r.
- z zatopionej w chodniku żeliwnej tablicy z napisem Mur getta/Ghetto wall 1940–1943.
Lokalizacje, opis i zdjęcia pomników
- Ulica gen. Władysława Andersa róg ulicy Świętojerskiej – pomnik upamiętnia jedną z najważniejszych bram getta, znajdującą się na ówczesnej ulicy Nalewki. Przez tę bramę o 5.30 rano 19 kwietnia 1943 wojska niemieckie oraz kolaborujące z nimi oddziały łotewskie i ukraińskie, pod dowództwem Ferdinanda von Sammern-Frankenegga, wkroczyły do getta napotykając na zbrojny opór żydowskich bojowców. Walki rozpoczęły powstanie w getcie warszawskim.
- Ulica Bielańska róg ulicy A. Corazziego – do 1942 getto obejmowało Wielką Synagogę na Tłomackiem oraz Główną Bibliotekę Judaistyczną. Ten fragment Śródmieścia został wyłączony z getta 20 marca 1942.
- Ulica Bonifraterska przy ulicy Międzyparkowej – w tym miejscu, przy skrzyżowaniu ulic Bonifraterskiej i Żoliborskiej, znajdował się północno-wschodni narożnik getta. Nad wyłączonym z niego północnym odcinkiem ulicy Przebieg przerzucono drewnianą kładkę – jedną z czterech tego typu budowli wzniesionych na rozkaz Niemców w warszawskim getcie.
- Ulica Chłodna na styku z ulicą Elektoralną – upamiętnia niewłączony do getta gmach Sądów Grodzkich na Lesznie wraz z prowadzącą do niego ulicą Białą. Budynek Sądów był miejscem spotkań dla osób z obu stron muru getta, oraz, do września 1942, jednym z najważniejszych punktów ucieczki Żydów na stronę „aryjską”. Po wojnie ulica Biała została odbudowana ok. 200 metrów na zachód.
- Ulica Chłodna przy ulicy Żelaznej – pomnik upamiętnia wyłączenie z getta w grudniu 1941 obszaru ograniczonego ulicami Leszno, Wronią, Grzybowską i Żelazną, w wyniku czego dzielnica zamknięta podzieliła się na tzw. duże i małe getto. W tym miejscu znajdował się również jeden z symboli Holokaustu – drewniany most zbudowany nad ulicą Chłodną, udostępniony mieszkańcom getta 26 stycznia 1942.
- Ulica Chłodna 41 – tutaj do grudnia 1941 biegła zachodnia granica getta, wytyczona na tyłach posesji przy ulicy Wroniej, oraz znajdowała się jedna z jego pierwszych 22 bram (czynna do listopada 1941). Po wyłączeniu z getta w grudniu 1941 tej części Woli, jego granicę przesunięto na środek ulicy Żelaznej.
- Plac Defilad 1 na wschodniej ścianie północno-wschodniego skrzydła Pałacu Kultury i Nauki, mieszczącego Teatr Studio – tutaj pomiędzy posesjami biegła południowo-wschodnia granica getta, przesunięta 5 października 1941 na środek ulicy Siennej.
- Aleja Piotra Drzewieckiego przy placu Żelaznej Bramy – stąd w kierunku zachodnim, aż do ulicy Żelaznej, ciągnął się pas niewłączonego do getta korytarza, z Halami Mirowskimi, Koszarami Mirowskimi, kościołem św. Karola Boromeusza i przelotową ulicą Chłodną, wchodzącą "aryjskim klinem" w obszar dzielnicy zamkniętej i rozcinająca ją na dwie części.
- Aleja Piotra Drzewieckiego przy alei Jana Pawła II – umieszczone, na południowej ścianie Pasażu Handlowego „Hale Mirowskie”, tablice, upamiętniają północną granicę tzw. małego getta, która biegła tutaj, z wykorzystaniem murów granicznych między posesjami.
- Ulica Dzika przy alei Jana Pawła II – w tym miejscu, po nieznacznym przesunięciu w styczniu 1942 granicy dzielnicy zamkniętej, w kierunku północnym, na linię ulicy Dzikiej, znajdował się północno-zachodni narożnik getta.
- Ulica Dzika róg ulicy Stawki – pomnik upamiętnia miejsce, w którym od stycznia 1942 znajdowała się jedna z bram prowadzących na teren Umschlagplatzu.
- Ulica Freta 55 (od strony ulicy Franciszkańskiej) – tutaj znajdowała się najdalej na wschód wysunięta część dzielnicy zamkniętej. Cały obszar Nowego Miasta został wyłączony z getta w grudniu 1941.
- Ulica Młynarska na murze cmentarza żydowskiego (przy granicy nekropolii z Muzułmańskim Cmentarzem Kaukaskim) – upamiętnia cmentarz żydowski, którego mur wzdłuż ulicy Młynarskiej i Cmentarza Powązkowskiego wyznaczał, do wyłączenia cmentarza z getta w grudniu 1941, północno-zachodnią granicę dzielnicy zamkniętej.
- Ulica Okopowa 49/51 na murze cmentarza żydowskiego (od strony ulicy Anielewicza) – drugie upamiętnienie największej żydowskiej nekropolii Warszawy oraz przylegającego do niej od południa stadionu klubu sportowego Skra. Stadion był jedynym większym terenem niezabudowanym w getcie. Stał się miejscem grobów indywidualnych i zbiorowych oraz egzekucji, co upamiętnia znajdujący się w pobliżu Pomnik Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków. Chowano tutaj również poległych w czasie powstania warszawskiego.
- Ulica Sienna 53 – upamiętnienie od strony aryjskiej (obecnie dziedziniec XII LO im. Henryka Sienkiewicza) granicy getta, utworzonej z istniejącego muru pomiędzy posesjami Sienna 53 i 55. Południowa granica dzielnicy zamkniętej 5 października 1941 została przesunięta na środek ulicy Siennej.
- Aleja „Solidarności” pomiędzy gmachem Warszawskiej Opery Kameralnej (nr 76b) a budynkiem tzw. domu Dysydentów (nr 76a), w której mieści się siedziba parafii ewangelicko-reformowanej – pomnik upamiętnia wyłączoną z getta tzw. enklawę ewangelicką z kościołem, domem Dysydentów, pałacem Działyńskich, Szpitalem Ewangelickim oraz kilkoma budynkami przy nieistniejącej ulicy Mylnej. Otoczona z każdej strony murem getta enklawa, była połączona od wschodu z dzielnicą aryjską wąskim przejściem przez zniszczoną we wrześniu 1939 posesję przy ulicy Przejazd 5. To szczególne położenie ułatwiało parafianom i duchownym niesienie pomocy Żydom w getcie.
- Ulica Stawki przy ulicy Okopowej – w tym miejscu granica getta biegła wzdłuż południowej granicy niewłączonej do getta Fabryki Garbarskiej Temler i Szwede (ul. Okopowa 78).
- Ulica Świętojerska róg ulicy Nowiniarskiej – znajduje się tutaj jedyny zachowany fragment muru północnej części getta.
- Ulica Świętokrzyska na Skwerze mjr. Bolesława Kontryma „Żmudzina” – tutaj między posesjami biegła wschodnia granica południowej części dzielnicy zamkniętej. W marcu 1941 mur getta został przesunięty na zachód na linię ulicy Bagno.
- Ulica Twarda przy skrzyżowaniu z ulicą Złotą – w tym miejscu znajdował się południowo-zachodni narożnik getta oraz jedna z jego pierwszych 22 bram, funkcjonująca od 16 listopada 1940 do 20 stycznia 1941.
- Ulica Żelazna 63 na budynku niewłączonej do getta Fabryki Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce” (od strony ulicy Grzybowskiej) – tutaj znajdowała się jedna z głównych bram prowadzących do małego getta.
- Ulica Żelazna róg al. Solidarności – umieszczone na ścianie przedwojennego gmachu, mieszczącego szkoły powszechne nr 10, 17, 56 i 119 przy Żelaznej 88 (obecnie Urząd Dzielnicy Wola z adresem al. Solidarności 90) tablice, upamiętniają jedną z najważniejszych bram getta, znajdującą się na skrzyżowaniu Żelaznej i ówczesnego Leszna, a także włączony do getta w kwietniu 1941 budynek Towarzystwa Szkoły Średniej „Collegium” (ul. Leszno 84), w którym ulokowano Wydział Pracy i Wydział Statystyczny Rady Żydowskiej. Gmach stanowił enklawę getta po stronie aryjskiej. We wrześniu 1941 został połączony z dzielnicą zamkniętą drewnianą kładką na wysokości pierwszego piętra, zbudowaną ponad murem getta, biegnącym środkiem ulicy Żelaznej.
Kolejne zdjęcia i film
https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Warsaw_Ghetto.svg
Mapa z przebiegiem granic getta
https://www.google.com/maps/d/u/0/viewer?ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&mid=11ckxB2YJMPrDeYYkKjkHpVWHW48&ll=52.242506882311865%2C20.988079999999968&z=14
Mapa granic getta z zaznaczonymi położeniami pomników
W opracowaniu jest Turystyczny Przewodnik Edukacyjny "Poznaj pomniki granic getta"
Interaktywna mapa granic getta z zaznaczonymi położeniami pomników i miejsc wewnątrz getta
Piśmiennictwo
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomniki_granic_getta_w_Warszawie
- https://warszawa.wikia.org/wiki/Pomniki_granic_getta
- http://warsze.polin.pl/pl/przeszlosc/terazniejszosc/teraz-eleonora-bergman
- http://web.archive.org/web/20131021071337/http://www.srodmiescie.art.pl/pomniki/miejsca_zydowskie
Pomnik na ulicy gen. Władysława Andersa róg ulicy Świętojerskiej
Opis w punkcie Lokalizacje, opis i zdjęcia pomników.
- tablicy odlanej z brązu, o wymiarach 60 × 60 cm, na której przedstawiono kontury getta w jego najdalszych granicach i przedwojenną siatką ulic, na tle plastycznej mapy Warszawy wraz z zaznaczonym punktem, w którym znajduje się upamiętnione miejsce,
- tablicy z pleksiglasu o wymiarach 36 × 50 cm, z krótką informacją w językach polskim i angielskim o roli, jaką odegrało dane miejsce w dziejach dzielnicy zamkniętej oraz 1 – 2 archiwalnymi zdjęciami, pochodzącym z okresu istnienia getta, poprzedzonymi jego krótką historią:
W ślad za zarządzeniami niemieckich władz okupacyjnych getto zostało odcięte od reszty miasta dnia 16 listopada 1940 r. Otoczony murem obszar miał z początku około 307 ha, potem był zmniejszany; od stycznia 1942 r. dzielił się na tzw. duże i małe getto. Stłoczono tu około 360 tys. Żydów z Warszawy i około 90 tys. z innych miejscowości. Około 100 tys. osób zmarło z głodu. W lecie 1942 r. Niemcy wywieźli i zamordowali w komorach gazowych Treblinki około 300 tys. osób. 19 kwietnia 1943 r. wybuchło powstanie; do połowy maja powstańcy i ludność cywilna ginęli w walce i w płomieniach systematycznie palonego getta; resztę Niemcy zamordowali w listopadzie 1943 r. na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach. Przeżyli nieliczni. Pamięci tych, którzy cierpieli, walczyli, zginęli.
Miasto Warszawa, 2008 r.
- z zatopionej w chodniku żeliwnej tablicy z napisem Mur getta/Ghetto wall 1940–1943.
- Ulica gen. Władysława Andersa róg ulicy Świętojerskiej – pomnik upamiętnia jedną z najważniejszych bram getta, znajdującą się na ówczesnej ulicy Nalewki. Przez tę bramę o 5.30 rano 19 kwietnia 1943 wojska niemieckie oraz kolaborujące z nimi oddziały łotewskie i ukraińskie, pod dowództwem Ferdinanda von Sammern-Frankenegga, wkroczyły do getta napotykając na zbrojny opór żydowskich bojowców. Walki rozpoczęły powstanie w getcie warszawskim.
- Ulica Bielańska róg ulicy A. Corazziego – do 1942 getto obejmowało Wielką Synagogę na Tłomackiem oraz Główną Bibliotekę Judaistyczną. Ten fragment Śródmieścia został wyłączony z getta 20 marca 1942.
- Ulica Bonifraterska przy ulicy Międzyparkowej – w tym miejscu, przy skrzyżowaniu ulic Bonifraterskiej i Żoliborskiej, znajdował się północno-wschodni narożnik getta. Nad wyłączonym z niego północnym odcinkiem ulicy Przebieg przerzucono drewnianą kładkę – jedną z czterech tego typu budowli wzniesionych na rozkaz Niemców w warszawskim getcie.
- Ulica Chłodna na styku z ulicą Elektoralną – upamiętnia niewłączony do getta gmach Sądów Grodzkich na Lesznie wraz z prowadzącą do niego ulicą Białą. Budynek Sądów był miejscem spotkań dla osób z obu stron muru getta, oraz, do września 1942, jednym z najważniejszych punktów ucieczki Żydów na stronę „aryjską”. Po wojnie ulica Biała została odbudowana ok. 200 metrów na zachód.
- Ulica Chłodna przy ulicy Żelaznej – pomnik upamiętnia wyłączenie z getta w grudniu 1941 obszaru ograniczonego ulicami Leszno, Wronią, Grzybowską i Żelazną, w wyniku czego dzielnica zamknięta podzieliła się na tzw. duże i małe getto. W tym miejscu znajdował się również jeden z symboli Holokaustu – drewniany most zbudowany nad ulicą Chłodną, udostępniony mieszkańcom getta 26 stycznia 1942.
- Ulica Chłodna 41 – tutaj do grudnia 1941 biegła zachodnia granica getta, wytyczona na tyłach posesji przy ulicy Wroniej, oraz znajdowała się jedna z jego pierwszych 22 bram (czynna do listopada 1941). Po wyłączeniu z getta w grudniu 1941 tej części Woli, jego granicę przesunięto na środek ulicy Żelaznej.
- Plac Defilad 1 na wschodniej ścianie północno-wschodniego skrzydła Pałacu Kultury i Nauki, mieszczącego Teatr Studio – tutaj pomiędzy posesjami biegła południowo-wschodnia granica getta, przesunięta 5 października 1941 na środek ulicy Siennej.
- Aleja Piotra Drzewieckiego przy placu Żelaznej Bramy – stąd w kierunku zachodnim, aż do ulicy Żelaznej, ciągnął się pas niewłączonego do getta korytarza, z Halami Mirowskimi, Koszarami Mirowskimi, kościołem św. Karola Boromeusza i przelotową ulicą Chłodną, wchodzącą "aryjskim klinem" w obszar dzielnicy zamkniętej i rozcinająca ją na dwie części.
- Aleja Piotra Drzewieckiego przy alei Jana Pawła II – umieszczone, na południowej ścianie Pasażu Handlowego „Hale Mirowskie”, tablice, upamiętniają północną granicę tzw. małego getta, która biegła tutaj, z wykorzystaniem murów granicznych między posesjami.
- Ulica Dzika przy alei Jana Pawła II – w tym miejscu, po nieznacznym przesunięciu w styczniu 1942 granicy dzielnicy zamkniętej, w kierunku północnym, na linię ulicy Dzikiej, znajdował się północno-zachodni narożnik getta.
- Ulica Dzika róg ulicy Stawki – pomnik upamiętnia miejsce, w którym od stycznia 1942 znajdowała się jedna z bram prowadzących na teren Umschlagplatzu.
- Ulica Freta 55 (od strony ulicy Franciszkańskiej) – tutaj znajdowała się najdalej na wschód wysunięta część dzielnicy zamkniętej. Cały obszar Nowego Miasta został wyłączony z getta w grudniu 1941.
- Ulica Młynarska na murze cmentarza żydowskiego (przy granicy nekropolii z Muzułmańskim Cmentarzem Kaukaskim) – upamiętnia cmentarz żydowski, którego mur wzdłuż ulicy Młynarskiej i Cmentarza Powązkowskiego wyznaczał, do wyłączenia cmentarza z getta w grudniu 1941, północno-zachodnią granicę dzielnicy zamkniętej.
- Ulica Okopowa 49/51 na murze cmentarza żydowskiego (od strony ulicy Anielewicza) – drugie upamiętnienie największej żydowskiej nekropolii Warszawy oraz przylegającego do niej od południa stadionu klubu sportowego Skra. Stadion był jedynym większym terenem niezabudowanym w getcie. Stał się miejscem grobów indywidualnych i zbiorowych oraz egzekucji, co upamiętnia znajdujący się w pobliżu Pomnik Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków. Chowano tutaj również poległych w czasie powstania warszawskiego.
- Ulica Sienna 53 – upamiętnienie od strony aryjskiej (obecnie dziedziniec XII LO im. Henryka Sienkiewicza) granicy getta, utworzonej z istniejącego muru pomiędzy posesjami Sienna 53 i 55. Południowa granica dzielnicy zamkniętej 5 października 1941 została przesunięta na środek ulicy Siennej.
- Aleja „Solidarności” pomiędzy gmachem Warszawskiej Opery Kameralnej (nr 76b) a budynkiem tzw. domu Dysydentów (nr 76a), w której mieści się siedziba parafii ewangelicko-reformowanej – pomnik upamiętnia wyłączoną z getta tzw. enklawę ewangelicką z kościołem, domem Dysydentów, pałacem Działyńskich, Szpitalem Ewangelickim oraz kilkoma budynkami przy nieistniejącej ulicy Mylnej. Otoczona z każdej strony murem getta enklawa, była połączona od wschodu z dzielnicą aryjską wąskim przejściem przez zniszczoną we wrześniu 1939 posesję przy ulicy Przejazd 5. To szczególne położenie ułatwiało parafianom i duchownym niesienie pomocy Żydom w getcie.
- Ulica Stawki przy ulicy Okopowej – w tym miejscu granica getta biegła wzdłuż południowej granicy niewłączonej do getta Fabryki Garbarskiej Temler i Szwede (ul. Okopowa 78).
- Ulica Świętojerska róg ulicy Nowiniarskiej – znajduje się tutaj jedyny zachowany fragment muru północnej części getta.
- Ulica Świętokrzyska na Skwerze mjr. Bolesława Kontryma „Żmudzina” – tutaj między posesjami biegła wschodnia granica południowej części dzielnicy zamkniętej. W marcu 1941 mur getta został przesunięty na zachód na linię ulicy Bagno.
- Ulica Twarda przy skrzyżowaniu z ulicą Złotą – w tym miejscu znajdował się południowo-zachodni narożnik getta oraz jedna z jego pierwszych 22 bram, funkcjonująca od 16 listopada 1940 do 20 stycznia 1941.
- Ulica Żelazna 63 na budynku niewłączonej do getta Fabryki Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce” (od strony ulicy Grzybowskiej) – tutaj znajdowała się jedna z głównych bram prowadzących do małego getta.
- Ulica Żelazna róg al. Solidarności – umieszczone na ścianie przedwojennego gmachu, mieszczącego szkoły powszechne nr 10, 17, 56 i 119 przy Żelaznej 88 (obecnie Urząd Dzielnicy Wola z adresem al. Solidarności 90) tablice, upamiętniają jedną z najważniejszych bram getta, znajdującą się na skrzyżowaniu Żelaznej i ówczesnego Leszna, a także włączony do getta w kwietniu 1941 budynek Towarzystwa Szkoły Średniej „Collegium” (ul. Leszno 84), w którym ulokowano Wydział Pracy i Wydział Statystyczny Rady Żydowskiej. Gmach stanowił enklawę getta po stronie aryjskiej. We wrześniu 1941 został połączony z dzielnicą zamkniętą drewnianą kładką na wysokości pierwszego piętra, zbudowaną ponad murem getta, biegnącym środkiem ulicy Żelaznej.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Warsaw_Ghetto.svg
Mapa z przebiegiem granic getta
https://www.google.com/maps/d/u/0/viewer?ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&mid=11ckxB2YJMPrDeYYkKjkHpVWHW48&ll=52.242506882311865%2C20.988079999999968&z=14
Mapa granic getta z zaznaczonymi położeniami pomników
W opracowaniu jest Turystyczny Przewodnik Edukacyjny "Poznaj pomniki granic getta"
Interaktywna mapa granic getta z zaznaczonymi położeniami pomników i miejsc wewnątrz getta
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomniki_granic_getta_w_Warszawie
- https://warszawa.wikia.org/wiki/Pomniki_granic_getta
- http://warsze.polin.pl/pl/przeszlosc/terazniejszosc/teraz-eleonora-bergman
- http://web.archive.org/web/20131021071337/http://www.srodmiescie.art.pl/pomniki/miejsca_zydowskie