Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów

Trakt
Blok na ul. Dubois róg Stawki upamiętniający Janusza Korczaka

Historia

Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie powstał w latach 1988–1989 według projektu Zbigniewa Gąsiora, Stanisława Jankowskiego i Marka Moderau. Został uzupełniony o kolejne obiekty w 1995 i 1997.
Trakt rozpoczyna się przy pomniku Bohaterów Getta, następnie prowadzi ulicami Zamenhofa i Dubois do Kopca Anielewicza, a kończy się na ul. Stawki, przy będącym częścią Traktu Pomniku Umschlagplatz.
Trakt Pamięci tworzy ciąg 22 kamiennych form pamiątkowych (17 bloków, 1 obelisk, 1 płyta, 2 tablice i 1 pomnik) usytuowanych wzdłuż ulic Zamenhofa, Dubois i Stawki. Kamienne bloki (85 × 80 × 100 cm) wykonano z czarnego sjenitu. Na górnej płaszczyźnie każdego z nich widnieją inskrypcje w języku polskim i hebrajskim, wyryte na tablicach w kształcie macewy z rysunkiem siedmioramiennego świecznika – menory. Na ścianie przedniej bloków umieszczona jest data „1940-1943”, która wskazuje okres istnienia getta w Warszawie. Na lewej bocznej ścianie widnieje napis w języku polskim „Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów”. Ten sam tekst w języku hebrajskim znajduje się na drugiej bocznej ścianie każdego bloku.
Odsłonięcie Traktu odbyło się 18 kwietnia 1988, w przeddzień 45. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim.

Trasa Traktu

Na trasie Traktu nie ma miejsc, które pamiętają dawną żydowską Warszawę. Naszą pamięć uruchamiają więc jedynie pomniki.
Trakt symbolicznie rozpoczynają i kończą dwa bloki umieszczone na rogu ulic Zamenhofa i Anielewicza oraz u zbiegu ulic Stawki i Dzikiej, które informują o utworzeniu warszawskiego getta w 1940. Wyznaczają one w linii prostej dawny bieg ulicy Zamenhofa, którą prowadzono Żydów na Umschlagplatz, skąd byli wywożeni i mordowani w obozie śmierci w Treblince.
Na placu wokół pomnika Bohaterów Getta, autorstwa Natana Rapaporta znajdują się cztery sjenitowe bloki i jeden obelisk. Dwa bloki, umieszczone niesymetrycznie po obu stronach monumentu, informują o powstaniu w getcie.
W ramach obchodów 45. rocznicy wybuchu powstania w getcie na placu przed pomnikiem zasadzono dąb piramidalny (Quercus robur Fastigiata) – Drzewo Wspólnej Pamięci Polaków i Żydów, któremu poświęcono znajdujący się obok blok sjenitowy. Przy dębie 27 września 1995 Władysław Bartoszewski odsłonił obelisk Żegoty, zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i Marka Moderau. Czwarty blok znajdujący się na placu upamiętnia Emanuela Ringelbluma i rozpoczyna ciąg bloków dedykowanych bojownikom Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego oraz działaczom społecznym w getcie.
Przy ulicy Zamenhofa, po obu stronach ulicy Edelmana, znajdują się bloki poświęcone pamięci Józefa Lewartowskiego i Michała Klepfisza. W dalszym biegu ulicy Zamenhofa, po jej wschodniej stronie, znajduje się blok sjenitowy upamiętniający Szmula Zygielbojma. 22 lipca 1997 odsłonięto tutaj pomnik Szmula Zygielbojma, wykonany według projektu Marka Moderau. Składa się on z popękanego szarego granitu położonego na chodniku oraz ściany z polerowanego czarnego kamienia, umieszczonej w elewacji budynku. Na ścianie widnieje napis w językach polskim i hebrajskim, który jest fragmentem listu pożegnalnego Szmula Zygielbojma przed popełnieniem samobójstwa.
Na rogu ulic Zamenhofa i Miłej znajduje się blok sjenitowy poświęcony Arie Wilnerowi, a po przekroczeniu ul. Miłej – blok poświęcony Mordechajowi Anielewiczowi. Za Kopcem Anielewicza, na trawnikach wzdłuż ul. Dubois, zostały umieszczone dwa kolejne bloki: pierwszy dedykowany Meirowi Majerowiczowi, drugi – Pawłowi Frenklowi i Dawidowi Apfelbaumowi. Przy skrzyżowaniu ulic Dubois i Niskiej ustawiono blok poświęcony Frumce Płotnickiej, a dalej na ul. Dubois – Icchakowi Nyssenbaumowi.
Na rogu ulic Dubois i Stawki znajduje się blok poświęcony pamięci Janusza Korczaka. Następnie Trakt skręca w lewo w ulicę Stawki i ciąg bloków, dedykowanych osobom związanym z gettem kończy blok upamiętniający poetę Icchaka Kacenelsona.
Na ścianie budynku przy ul. Stawki 5/7 (obecnie Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego) oraz na ścianie budynku ul. Stawki 10 (obecnie Zespół Szkół Licealnych i Ekonomicznych nr 1 oraz Collegium – Szkoły Policealne) zostały umieszczone tablice pamiątkowe związane z deportacją Żydów do Treblinki. Tablice mają kształt macewy z wyrytą menorą i napisami w języku polskim i hebrajskim. Za budynkiem przy ul. Stawki 10 znajduje się pomnik Umschlagplatz - w miejscu dawnego placu przeładunkowego, z którego latem 1942 r. Niemcy wywieźli na śmierć niemal 300 tys. warszawskich Żydów.

Lokalizacje, zdjęcia i napisy na elementach Traktu

  1. Ulica Zamenhofa róg Anielewicza
    W roku 1940 Niemcy utworzyli w Warszawie tzw. „Żydowską Dzielnicę Mieszkaniową” – getto, zamykając za murami 450 tys. Żydów, których wymordowali w latach 1940–1943
    Trakt
  2. Plac przy pomniku Bohaterów Getta
    Od 19 kwietnia do 15 maja 1943 roku trwało powstanie w getcie warszawskim: bohaterska walka bojowników żydowskich o godność człowieka.
    Trakt
  3. Plac przy pomniku Bohaterów Getta
    Drzewo Wspólnej Pamięci – Żydom polskim zamordowanym w latach 1939–1945 przez hitlerowskiego najeźdźcę i Polakom, którzy zginęli, niosąc Żydom pomoc. Polacy i Żydzi 19 kwietnia 1988 roku w 45 rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim.
    Trakt
  4. Plac przy pomniku Bohaterów Getta (obelisk Żegoty)
    Żegota – organizacja utworzona przez Polskie Państwo Podziemne w 1942, dla ratowania Żydów; wśród jej podobnych działających w okupowanej Europie, była jedyną finansowaną przez swój Rząd, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie. Dar amerykańskich przyjaciół Żegoty
    Trakt
  5. Plac przy pomniku Bohaterów Getta
    Od 19 kwietnia do 15 maja 1943 roku trwało powstanie w getcie warszawskim bohaterska walka bojowników żydowskich o godność człowieka.
    Trakt
  6. Plac przy pomniku Bohaterów Getta
    Emanuel Ringelblum 1900–1944, historyk członek Poalej Syjon – Lewicy, działacz społeczny, założyciel konspiracyjnego archiwum getta, od lata 1943 roku ukrywany przez Polaków, 10 marca 1944 roku rozstrzelany wraz z nimi na Pawiaku.
    Trakt
  7. Ulica Zamenhofa róg Edelmana
    Józef Lewartowski 1895-1942, pełnomocnik KC PPR w Dzielnicy Żydowskiej, współtwórca i przywódca bloku antyfaszystowskiego; zastrzelony w getcie. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III klasy.
    Trakt
  8. Ulica Zamenhofa róg Edelmana
    | Michał Klepfisz 1913-1943, działacz Bundu, członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, zginął w drugim dniu powstania w getcie warszawskim. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Virtuti Militari V klasy.
    Trakt
  9. Ulica Edelmana 6 (od strony ulicy Zamenhofa)
    Szmul Zygielbojm 1895-1943, przedstawiciel Bundu w Radzie Narodowej R.P. w Londynie; na znak protestu wobec bierności rządów państw sprzymierzonych, w obliczu zagłady Żydów w getcie warszawskim, 12 maja 1943 odebrał sobie życie. Milczeć nie mogę i żyć nie mogę gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce...” Szmul M. Zygielbojm 11 maja 1943 Londyn
    Trakt
    Trakt
  10. Ulica Zamenhofa róg Miłej
    Arie Wilner „Jurek” 1917-1943, członek Haszomer Hacair, łącznik między Żydowską Organizacją Bojową a Armią Krajową, uczestnik powstania w getcie, zginął 8 maja 1943 w bunkrze dowództwa; odznaczony pośmiertnie Krzyżem Virtuti Militari V klasy.
    Trakt
  11. Ulica Dubois róg Miłej
    Mordechaj Anielewicz 1919-1943, członek Haszomer Hacair, komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, przywódca powstania w getcie. 8 maja 1943 roku, w otoczonym przez Niemców bunkrze dowództwa, wraz ze swym sztabem odebrał sobie życie; odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III klasy.
    Trakt
  12. Ulica Dubois
    Meir Majerowicz „Marek” 1911–1943, członek Poalej-Syjon CS, w powstaniu w getcie komendant grupy Żydowskiej Organizacji Bojowej, odznaczony pośmiertnie Krzyżem Walecznych.
    Trakt
  13. Ulica Dubois
    Paweł Frenkel, komendant Żydowskiego Związku Wojskowego; Dawid Apfelbaum dowódca oddziału ŻZW przy placu Muranowskim. Polegli w walce podczas powstania w getcie warszawskim.
    Trakt
  14. Ulica Dubois róg Niskiej
    Frumka Płotnicka 1914–1943, łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej na terenie kraju, współorganizatorka samoobrony w gettach Warszawy, Sosnowca i Będzina, gdzie zginęła, broniąc się w bunkrze; odznaczona pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III klasy.
    Trakt
  15. Ulica Dubois
    Icchak Nyssenbaum 1868-1942, rabin. Przywódca religijno-syjonistycznego stronnictwa Mizrachi w Polsce, członek ruchu konspiracyjnego w getcie warszawskim; zamordowany w Treblince.
    Trakt
  16. Ulica Dubois róg Stawki
    Janusz Korczak (Henryk Goldszmidt) 1878–1942, pedagog, pisarz, lekarz; zginął z dziećmi swojego sierocińca, których nie opuścił w ich ostatniej drodze, przez Umschlagplatz, do komór gazowych w Treblince
    Trakt
  17. Ulica Stawki
    Icchak Kacenelson 1886–1944 poeta, tworzył w językach hebrajskim i żydowskim; autor – „Pieśni o zamordowanym żydowskim narodzie”. Zginął w obozie Auschwitz–Oświęcim.
    Trakt
  18. Ulica Stawki 5/7
    Z tego budynku komenda oddziału SS nadzorowała w latach 1942–1943 Umschlagplatz, na który codziennie spędzano tysiące mieszkańców getta, aby wywieźć ich do obozu śmierci w Treblince.
    Trakt
  19. Ulica Stawki 10
    W budynku szkoły i przejściowo szpitala żydowskiego (Stawki 6–8), przetrzymywano Żydów przed ich wywiezieniem do Treblinki.
    Trakt
  20. Ulica Stawki (pomnik Umschlagplatz)
    Tą drogą cierpienia i śmierci w latach 1942–1943, z utworzonego w Warszawie getta, przeszło do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 tys. Żydów.
    Trakt
  21. Ulica Stawki róg Dzikiej
    W roku 1940 Niemcy utworzyli w Warszawie tzw. „Żydowską Dzielnicę Mieszkaniową” – getto, zamykając za murami 450 tys. Żydów których wymordowali w latach 1940-1943.
    Trakt

Inne zdjęcia i filmy

Trakt
https://www.traseo.pl/trasa/warszawa-trakt-pamieci-meczenstwa-i-walki-zydow
Trasa Traktu – zdjęcie
W opracowaniu jest Turystyczny Przewodnik Edukacyjny "Poznaj Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów"

Mapa interaktywna trasy Traktu

Piśmiennictwo

  1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Trakt_Pami%C4%99ci_M%C4%99cze%C5%84stwa_i_Walki_%C5%BByd%C3%B3w_w_Warszawie
  2. https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/18-warszawa/116-miejsca-martyrologii/52295-trakt-pamieci-meczenstwa-i-walki-zydow-w-warszawie-ul-zamenhofa
  3. https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/18-warszawa/116-miejsca-martyrologii/52207-trakt-pamieci-meczenstwa-i-walki-zydow-w-warszawie-ul-duboisstawki