SZLAK PAMIĘCI NA POWĄZKACH WOJSKOWYCH
PUNKT 9
Najstarsze groby i nagrobki
W 1912 roku na południowy wschód od fortu carskie władze ówczesnego Warszawskiego Okręgu Wojskowego założyły cmentarz zmarłych żołnierzy armii rosyjskiej i urzędników garnizonu wojskowego. Cmentarz podzielono na kwatery.
Brama wejściowa na cmentarz http://cmentarium.sowa.website.pl/Cmentarze/CmWPrz_6.html
Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku działania wojenne na terenie ziem polskich spowodowały, że cmentarz powiększono, gdyż trzeba było grzebać żołnierzy i jeńców różnych narodowości.
Grób Henryka Kalinowskiego z 1914 roku - najstarszy zachowany
Położenie grobu: kwatera 36, rząd 14, miejsce 20D
Z uwagi na wielonarodowość walczących armii wśród poległych i zmarłych od ran byli Polacy, Niemcy, Węgrzy, Austriacy, Chorwaci, Czesi, Słowacy.
Zachowane do dziś nagrobki z 1915 roku znajdują się pod obeliskiem w kwaterach C35 i A11.
W 1922 roku Wojskowa Kuria Biskupia przekazała bezpośredni nadzór nad cmentarzem nowo utworzonej parafi i Kościoła rzymskokatolickiego pw. św. Jozafata Kuncewicza. Na kościół adaptowano byłą cerkiew.
W 1923 roku wydzielono na północno-zachodnim obszarze cmentarza wojskowego kwatery grzebalne dla potrzeb mieszkańców parafii i św. Jozafata.
Źródło: 100 LAT CMENTARZA WOJSKOWEGO NA POWĄZKACH Zarząd Cmentarzy Komunalnych w Warszawie, Warszawa 2012
Brama wejściowa na cmentarz http://cmentarium.sowa.website.pl/Cmentarze/CmWPrz_6.html
Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku działania wojenne na terenie ziem polskich spowodowały, że cmentarz powiększono, gdyż trzeba było grzebać żołnierzy i jeńców różnych narodowości.
Grób Henryka Kalinowskiego z 1914 roku - najstarszy zachowany
Położenie grobu: kwatera 36, rząd 14, miejsce 20D
Z uwagi na wielonarodowość walczących armii wśród poległych i zmarłych od ran byli Polacy, Niemcy, Węgrzy, Austriacy, Chorwaci, Czesi, Słowacy.
Zachowane do dziś nagrobki z 1915 roku znajdują się pod obeliskiem w kwaterach C35 i A11.
W 1922 roku Wojskowa Kuria Biskupia przekazała bezpośredni nadzór nad cmentarzem nowo utworzonej parafi i Kościoła rzymskokatolickiego pw. św. Jozafata Kuncewicza. Na kościół adaptowano byłą cerkiew.
W 1923 roku wydzielono na północno-zachodnim obszarze cmentarza wojskowego kwatery grzebalne dla potrzeb mieszkańców parafii i św. Jozafata.
Źródło: 100 LAT CMENTARZA WOJSKOWEGO NA POWĄZKACH Zarząd Cmentarzy Komunalnych w Warszawie, Warszawa 2012
Uzupełnienia
Na terenie rosyjskiego cmentarza wojskowego znajdowała się cerkiewka z ażurową wieżą (widoczna po lewej stronie bramy).
Brama przy wejściu na cmentarz (przed 1918 r.), po lewej stronie widać cerkiewkę.
Być może wcześniej cerkiewka służyła wcześniej wojskom rosyjskim stacjonującym na Powązkach i została przeniesiona na teren cmentarza.
Po zajęciu Warszawy przez Niemców cmentarz w sierpniu 1915 roku przeszedł pod zarząd garnizonu niemieckiego. W północno-zachodniej części cmentarza w latach 1915–1918 pogrzebano ok. 4800 poległych i zmarłych żołnierzy niemieckich. Grzebano również jeńców wojennych różnych narodowości.
Niemiecka pocztówka z czasów I Wojny Światowej
http://cmentarium.sowa.website.pl/Cmentarze/CmWPrz_6.html
Podano na niej, że na Cmentarzu Wojskowym pochowane jest 25 tys. Rosjan i 250 Niemców.
Takie zdjęcia cmentarza było wykorzystywane przez propagandę niemiecką do pokazania potęgi swojej armii.
Po zakończeniu I Wojny Światowej:
<
Brama na Cmentarz Wojskowy (zdjęcie z 1940 roku)
<
Pomnik żołnierzy niemieckich poległych podczas I wojny światowej
Odsłonięty 10 maja 1931 roku w kwaterze żołnierzy austro-węgierskich i niemieckich przez niemieckiego posła Hansa Adolfa von Moltke.
Groby żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich z I wojny światowej w latach 30. zeszłego wieku.
W 1941 władze okupacyjne rozpoczęły grzebanie na cmentarzu żołnierzy niemieckich. Niemcy zajęli w tym celu pięciohektarowy teren od strony ulicy Powązkowskiej, nakazując ekshumację znajdujących się tam 59 grobów żołnierzy polskich. Powstał tzw. cmentarz Bohaterów (niem. Heldenfriedhof). Wydzielony teren nekropolii został ogrodzony, a brama główna zamknięta dla ludności polskiej. Miało być tam pochowanych ok. 5800 znanych z imienia i nazwiska niemieckich żołnierzy.
Niemiecka uroczystość w 1940 roku przed kaplicą
Niemiecka uroczystość w 1942 roku pod pomnikiem żołnierzy niemieckich poległych podczas I wojny światowej
Po wojnie z Cmentarza Wojskowego na Powązkach zniknęło 23 550 grobów z czasów I wojny światowej.
W 1955 r. na miejscu części starych i zaniedbanych grobów niemieckich zaczęły się pojawiać nowe – polskie. W ten sposób raz na zawsze zatarto ślady historii i zaprzepaszczono możliwość identyfikacji spoczywających tam zwłok. Przeprowadzenie ekshumacji Niemców nie będzie już nigdy możliwe, bo oznaczałoby to konieczność zniszczenia polskich grobów.
Z dawnego Heldenfriedhof pozostała tylko część wokół kościoła św. Józefata. Pod koniec lat 70. władze wytyczyły przez teren niemieckich pochówków Trasę Toruńską. Zanim zaczęto ją budować, w latach 1978 – 1980 odbyły się ekshumacje przy udziale PCK. Czaszki i szczątki 412 osób zostały – jako niezidentyfikowane – pochowane na Cmentarzu Północnym, czyli na Wólce Węglowej w Warszawie. W 1991 r. urządzona została tam kwatera żołnierzy niemieckich, w której pochowano według jednej z wersji 751, według innej 360 kolejnych żołnierzy ekshumowanych z Heldenfriedhof. Dołączono do nich szczątki pochodzące z pojedynczych mogił z Tułowic i Porębów Wielkich.
Najwięcej, bo 2,5 tys. grobów zostało przeniesionych z Powązek do Joachimowa-Mogił koło Skierniewic. Tam, w środku lasu istniał już cmentarz niemiecki z czasów I wojny światowej. Wystarczyło go powiększyć, co zrobiła strona niemiecka.
Ekshumację z niemieckiego "cmentarza bohaterów" w Warszawie przeprowadzono w 1990 r., tuż po polsko-niemieckim pojednaniu, którego symbolem była msza św. w Krzyżowej z udziałem Tadeusza Mazowieckiego i Helmuta Kohla. Podpisali oni wtedy deklarację, mówiącą o tym, że zasadnicze znaczenie ma możliwość odwiedzania, zachowania i pielęgnowania grobów ofiar wojen, dotyczy to bowiem "bezpośrednio uczuć ludzkich".
Cmentarz Joachimów-Mogiły
Kwatera żołnierzy niemieckich na Cmentarzu Północnym, czyli na Wólce Węglowej w Warszawie.
Groby żołnierzy rosyjskich, które znajdowały się na przeciwnym krańcu cmentarza, również uległy likwidacji. W kwaterze C35 zachował się pomnik, pozbawiony jednak tablicy memoratywnej. Ma on formę obelisku z umieszczonym z przodu krzyżem prawosławnym. Obok umieszczono stelę i tablicę nagrobną z grobów dwóch żołnierzy rosyjskich. W kwaterze A11 znajduje się grób oficera rosyjskiego poległego w 1915 r. W tym rejonie, pod polskimi grobami, spoczywa ponad 19 tysięcy żołnierzy armii rosyjskiej. Szczegóły podano w punkcie 7 „Kwatera żołnierzy rosyjskich poległych w I Wojnie Światowej”.
Na cmentarzu znajduje się ogrodzona żywopłotem kwatera, w której pochowano żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w czasie II Wojny – szczegóły podano w punkcie 8 „Groby żołnierzy Armii Czerwonej zmarłych w obozach hitlerowskich w latach 1941-1945”.
Piśmiennictwo
Brama przy wejściu na cmentarz (przed 1918 r.), po lewej stronie widać cerkiewkę.
Być może wcześniej cerkiewka służyła wcześniej wojskom rosyjskim stacjonującym na Powązkach i została przeniesiona na teren cmentarza.
Po zajęciu Warszawy przez Niemców cmentarz w sierpniu 1915 roku przeszedł pod zarząd garnizonu niemieckiego. W północno-zachodniej części cmentarza w latach 1915–1918 pogrzebano ok. 4800 poległych i zmarłych żołnierzy niemieckich. Grzebano również jeńców wojennych różnych narodowości.
Niemiecka pocztówka z czasów I Wojny Światowej
http://cmentarium.sowa.website.pl/Cmentarze/CmWPrz_6.html
Podano na niej, że na Cmentarzu Wojskowym pochowane jest 25 tys. Rosjan i 250 Niemców.
Takie zdjęcia cmentarza było wykorzystywane przez propagandę niemiecką do pokazania potęgi swojej armii.
Po zakończeniu I Wojny Światowej:
- Przebudowano bramę wejściową
- Cerkiewka została prawdopodobnie przekształcona w katolicką kaplicę cmentarną. Na jej miejscu wybudowano Dom Przedpogrzebowy, opisany w punkcie 28.
- Na cmentarzu postawiono pomnik żołnierzy niemieckich poległych podczas I wojny światowej
<Brama na Cmentarz Wojskowy (zdjęcie z 1940 roku)
<Pomnik żołnierzy niemieckich poległych podczas I wojny światowej
Odsłonięty 10 maja 1931 roku w kwaterze żołnierzy austro-węgierskich i niemieckich przez niemieckiego posła Hansa Adolfa von Moltke.
Groby żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich z I wojny światowej w latach 30. zeszłego wieku.
W 1941 władze okupacyjne rozpoczęły grzebanie na cmentarzu żołnierzy niemieckich. Niemcy zajęli w tym celu pięciohektarowy teren od strony ulicy Powązkowskiej, nakazując ekshumację znajdujących się tam 59 grobów żołnierzy polskich. Powstał tzw. cmentarz Bohaterów (niem. Heldenfriedhof). Wydzielony teren nekropolii został ogrodzony, a brama główna zamknięta dla ludności polskiej. Miało być tam pochowanych ok. 5800 znanych z imienia i nazwiska niemieckich żołnierzy.
Niemiecka uroczystość w 1940 roku przed kaplicą
Niemiecka uroczystość w 1942 roku pod pomnikiem żołnierzy niemieckich poległych podczas I wojny światowej
Po wojnie z Cmentarza Wojskowego na Powązkach zniknęło 23 550 grobów z czasów I wojny światowej.
W 1955 r. na miejscu części starych i zaniedbanych grobów niemieckich zaczęły się pojawiać nowe – polskie. W ten sposób raz na zawsze zatarto ślady historii i zaprzepaszczono możliwość identyfikacji spoczywających tam zwłok. Przeprowadzenie ekshumacji Niemców nie będzie już nigdy możliwe, bo oznaczałoby to konieczność zniszczenia polskich grobów.
Z dawnego Heldenfriedhof pozostała tylko część wokół kościoła św. Józefata. Pod koniec lat 70. władze wytyczyły przez teren niemieckich pochówków Trasę Toruńską. Zanim zaczęto ją budować, w latach 1978 – 1980 odbyły się ekshumacje przy udziale PCK. Czaszki i szczątki 412 osób zostały – jako niezidentyfikowane – pochowane na Cmentarzu Północnym, czyli na Wólce Węglowej w Warszawie. W 1991 r. urządzona została tam kwatera żołnierzy niemieckich, w której pochowano według jednej z wersji 751, według innej 360 kolejnych żołnierzy ekshumowanych z Heldenfriedhof. Dołączono do nich szczątki pochodzące z pojedynczych mogił z Tułowic i Porębów Wielkich.
Najwięcej, bo 2,5 tys. grobów zostało przeniesionych z Powązek do Joachimowa-Mogił koło Skierniewic. Tam, w środku lasu istniał już cmentarz niemiecki z czasów I wojny światowej. Wystarczyło go powiększyć, co zrobiła strona niemiecka.
Ekshumację z niemieckiego "cmentarza bohaterów" w Warszawie przeprowadzono w 1990 r., tuż po polsko-niemieckim pojednaniu, którego symbolem była msza św. w Krzyżowej z udziałem Tadeusza Mazowieckiego i Helmuta Kohla. Podpisali oni wtedy deklarację, mówiącą o tym, że zasadnicze znaczenie ma możliwość odwiedzania, zachowania i pielęgnowania grobów ofiar wojen, dotyczy to bowiem "bezpośrednio uczuć ludzkich".
Cmentarz Joachimów-Mogiły
Kwatera żołnierzy niemieckich na Cmentarzu Północnym, czyli na Wólce Węglowej w Warszawie.
Groby żołnierzy rosyjskich, które znajdowały się na przeciwnym krańcu cmentarza, również uległy likwidacji. W kwaterze C35 zachował się pomnik, pozbawiony jednak tablicy memoratywnej. Ma on formę obelisku z umieszczonym z przodu krzyżem prawosławnym. Obok umieszczono stelę i tablicę nagrobną z grobów dwóch żołnierzy rosyjskich. W kwaterze A11 znajduje się grób oficera rosyjskiego poległego w 1915 r. W tym rejonie, pod polskimi grobami, spoczywa ponad 19 tysięcy żołnierzy armii rosyjskiej. Szczegóły podano w punkcie 7 „Kwatera żołnierzy rosyjskich poległych w I Wojnie Światowej”.
Na cmentarzu znajduje się ogrodzona żywopłotem kwatera, w której pochowano żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w czasie II Wojny – szczegóły podano w punkcie 8 „Groby żołnierzy Armii Czerwonej zmarłych w obozach hitlerowskich w latach 1941-1945”.
Piśmiennictwo
- https://fotopolska.eu/1069334,foto.html
- https://www.rp.pl/plus-minus/art2950071-slonce-swieci-nad-dobrymi-i-zlymi – ©
- https://www.rp.pl/historia/art6960011-rafal-jablonski-varsaviana-cmentarze-wojskowe-w-warszawie
- https://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1914/mazowieckie/warszawa
Groby sławnych osób
A - Magdalena Samozwaniec
B - Jan Cybis
C - Jan Szancer
Magdalena Samozwaniec
Położenie grobu: kwatera A33, rząd 1, miejsce 3
Magdalena Samozwaniec, właściwie: Magdalena Anna z domu Kossak, primo voto Starzewska, secundo voto Niewidowska (ur. 26 lipca 1894 w Krakowie, zm. 20 października 1972 w Warszawie) – polska pisarka satyryczna. Nazywana „pierwszą damą polskiej satyry”.
Szczegóły
Jan Cybis
Położenie grobu: kwatera A33, rząd 1, miejsce 10
Jan Cybis (ur. 16 lutego 1897 we Wróblinie, zm. 13 grudnia 1972 w Warszawie) – polski malarz, pedagog i krytyk sztuki, współzałożyciel grupy kapistów. Mąż malarki Hanny Rudzkiej-Cybis.
Szczegóły
Jan Szancer
Położenie grobu: kwatera A33, rząd 2, miejsce 11
Jan Marcin Szancer (ur. 12 listopada 1902 w Krakowie, zm. 21 marca 1973 w Warszawie) – polski grafik, ilustrator książek dla dzieci, przyjaciel i współpracownik Jana Brzechwy.
Szczegóły