Obwód VII "Obroża" - jednostka terytorialna Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, obejmująca teren powiatu warszawskiego, działająca w konspiracji w okresie okupacji niemieckiej w Polsce oraz walcząca w powstaniu warszawskim.
Przez cały czas konspiracji dowódcą obwodu był mjr Kazimierz Krzyżak ps. "Bronisław". "Kalwin' - pochowany na Cmentarzu Salwatorskim (sektor SC2-1a-2) w Krakowie.
Obwód składał się z dziewięciu rejonów. Wiosną 1944 roku w obwodzie było zorganizowanych 176 plutonów liniowych, specjalistycznych i służb pomocniczych w liczbie ok. 10 tys. ludzi.
Zadania po wybuchu powstania:

• Działania wojskowe uniemożliwiające Niemcom sprowadzenie posiłków dla garnizonu warszawskiego;
• Organizacja i zabezpieczenie zaplecza powstania w postaci szpitali, miejsc zrzutów, zaopatrzenia stolicy w broń, organizacji obozów jenieckich itp.;

Podczas powstania poszczególne rejony przeprowadziły następujące działania:

• Rejon I – "Marianowo- Brzozów" - Legionowo: Walki trwały przez kilka pierwszych dni sierpnia. Nie opanowano całego terenu i mjr "Grosz" wydał rozkaz powrotu do konspiracji. Część oddziałów skoncentrowano w okolicznych lasach. Dozbrojony batalion pod dowództwem por. Bolesława Szymkiewicza ps. "Znicz" przeprawił się przez Wisłę i wziął udział w walkach grupy "Kampinos".
• Rejon II – "Celków" - Marki: Walki trwały tylko przez kilka pierwszych dni sierpnia. Oddziały walczyły z miejscowym garnizonem niemieckim i współdziałały z pancerną czołówką Armii Czerwonej na odcinku Wołomin – Struga. Po wycofaniu się oddziałów radzieckich kontynuowanie walki stało się niemożliwe.
• Rejon III – "Dęby" - Rembertów: Prowadzono działania wywiadowczo rozpoznawcze i utrzymywano kontakt z VI obwodem. Po nawiązaniu kontaktu z walczącymi na Grochowie oraz Saskiej Kępie przeprawiono przez Wisłę 7 dużych transportów ludzi i sprzętu w okresie od 19 do 29 sierpnia 1944 roku na Sadybę i Mokotów. W nocy z 22 na 23 sierpnia rozpoczęła się seria regularnych transportów ludzi oraz broni, amunicji i benzyny z Grochowa i magazynów Saskiej Kępy przez Wisłę, Siekierki, Sadybę na Mokotów. Dwie grupy żołnierzy przeprawiły się przez Wisłę i walczyły w powstaniu.
• Rejon IV – "Fromczyn" - Otwock: Udzielono pomocy nadciągającym żołnierzom 27. Wołyńskiej Dywizji AK. We wrześniu udzielano pomocy medycznej powstańcom ze zgrupowania "Kryska", którym udało się przepłynąć z przyczółka czerniakowskiego na brzeg praski.
• Rejon V – "Gątyń" - Piaseczno: Współdziałanie z oddziałami z Ochoty i Mokotowa, które wycofały się do Lasów Chojnowskich
• Rejon VI – "Helenów" - Pruszków: Lokalne walki
• Rejon VII – "Jelsk - Jaworzyn" - Ożarów Mazowiecki: Sformowano kompanię, która przeszła do Puszczy Kampinoskiej i podporządkowała się dowództwu grupy "Kampinos".
• Rejon VIII – "Łęgów" - Młociny: Uczestnictwo w działaniach grupy "Kampinos"
• Rejon IX - "Lubicz" - Warszawa: Stanowił siedzibę komendy i jej sztabowej kompanii osłonowej, siedziba mieściła się w stolicy.

Szczegóły

Zgrupowanie powstało 1 sierpnia 1944 roku w Warszawie z inicjatywy mjr. Leona Nowakowskiego. Zostało utworzone z różnych oddziałów, początkowo jako kilka kompanii i samodzielnych oddziałów, następnie od 11 sierpnia jako dwa bataliony: I Batalion "Lecha Żelaznego" oraz II Batalion "Lecha Grzybowskiego".
Zgrupowanie walczyło w zachodniej części Śródmieścia-Północnego pomiędzy ul. Towarową od zachodu Al. Jerozolimskimi od południa, ul. Sosnową od wschodu i ul. Łucką i Ceglaną od północy.
3 sierpnia kompania batalionu dowodzona przez por. Zbigniewa Bryma zdobyła Dworzec Pocztowy mieszczący się na skrzyżowaniu ulicy Żelaznej i Alei Jerozolimskich; 10 sierpnia opanowała Browar Haberbuscha.
Od 4 sierpnia dowództwo batalionu objął mjr Zygmunt Brejnak "Zygmunt".
Najwyższa liczebność zgrupowania Chrobry II wynosiła ponad 3200 osób (w tym ok. 3000 żołnierzy). W walkach powstania poległo 400 z nich.
20 września zgrupowanie weszło w skład 15 Pułku Piechoty "Wilków" AK jako 1 i 2 batalion. Szczegóły

Zygmunt Brejnak

---

W zgrupowaniu „Chrobry II” walczył 11 letni

Wojciech Zalewski

---

Tworzenie batalionu rozpoczęło się na przełomie 1939 i 1940 roku. Podstawą była kadra oficerska i podoficerska oraz żołnierze rezerwy broni pancernej przedwojennego 3 Batalionu Pancernego stacjonującego w Warszawie. Organizatorami byli kpt. Stanisław Łętowski "Mechanik" oraz kpt. Stefan Golędzinowski "Golski", który został wyznaczony dowódcą batalionu. Do struktury organizacyjnej Armii Krajowej oddział wszedł jako VI Zgrupowanie III Rejonu I Obwodu Śródmieście Warszawskiego Okręgu AK.
Batalion organizował oddziały liniowe i służby przyszłej broni pancernej, szkolił kierowców i mechaników, gromadził i magazynował broń i sprzęt bojowy oraz brał udział w akcjach dywersji bojowej. W skład batalionu wchodziło 15 plutonów o numerach od 149 do 161 oraz 1100 i 1101.
Po rozpoczęciu powstania batalion miał opanować rejon Politechniki Warszawskiej i Kolonii Staszica.
W pierwszym uderzeniu opanowano ulice: Mokotowską – od pl. Zbawiciela, Polną, budynki Politechniki, Emilii Plater, Lwowską, Śniadeckich i Noakowskiego. Zdobyty rejon umocniono barykadami zbudowanymi w nocy z 1 na 2 sierpnia.
Budynki Politechniki były bronione do 19 sierpnia, kiedy po zaciętych walkach, Politechnika została zdobyta przez Niemców.
23 sierpnia oddział bojowy batalionu wziął udział w udanym ataku na stację telefonów przy ul. Piusa XI (obecnie Pięknej), tzw. małą PAST-ę, który został przeprowadzony przez oddziały batalionu "Ruczaj" dowodzone przez kpt. Franciszka Malika ps. "Piorun".
9 i 10 września kompania pod dowództwem por. Zdzisława Zakrzewskiego "Zieliński" skutecznie broniła barykady na pl. Zbawiciela.
Walki pozycyjne trwały do kapitulacji powstania. Batalion utrzymał bronione pozycje.
5 października batalion "Golski", jako 1 batalion 72 Pułku Piechoty AK wymaszerował do niewoli przez barykadę na ul. Śniadeckich. Razem z nim wyszła część oficerów Komendy Głównej AK m.in. gen. Tadeusz Komorowski "Bór".
Szczegóły

Stanisław Łętowski

---

Projekt Witold Piasecki
Batalion został utworzony na bazie Narodowej Organizacji Wojskowej, od 1942 roku był dowodzony przez mjr. Ludwika Gawrycha "Gustawa".
1 sierpnia batalion składał się czterech kompanii: "Grażyna", "Genowefa", "Gertruda" i "Harcerska".
Działania podczas powstania:

• Na początku powstania batalion walczył w I Obwodzie na Starym Mieście (południowo-wschodni odcinek obrony). Część batalionu została odcięta w Śródmieściu (kompania "Grażyna" i kompania "Genowefa") tworząc batalion "Harnaś". Pozostałe kompanie ("Gertruda" i "Harcerska"), zostały uzupełnione kompaniami "Anna" i "Aniela" z rozwiązanego batalionu "Antoni" i Oddziałem Specjalnym "Juliusz".
• 7 sierpnia batalion wszedł do Grupy "Północ".
• 13 sierpnia w wyniku eksplozji czołgu pułapki, zginęło 67 żołnierzy kompanii "Gertruda" i "Harcerska" (13 zmarło w wyniku ran).
• Po 3 września, po wycofaniu ze Starego Miasta, batalion połączył siły z batalionem "Harnaś" (dowództwo nad tym zgrupowaniem objął Ludwik Gawrych po śmierci kpt. Mariana Krawczyka). Razem rozpoczęły obronę: ul. Mazowiecka – Świętokrzyska – pl. Napoleona – ul. Górskiego. 6 września z dotychczasowych oddziałów utworzono jedną kompanię zbiorczą i włączono ją do Zgrupowania "Bartkiewicz".

Wspólne siły oddziałów AK/NOW: "Antoni" – "Gustaw" – "Harnaś" wynosiły ok. 750 żołnierzy.
Liczba poległych i zaginionych w powstaniu to ok. 400 osób.
Szczegóły

Ludwik Gawrych

---

W batalionie „Gustaw” walczył 14 letni

Jerzy Bartnik

---

Batalion został sformowany 25 lipca 1944 roku pod dowództwem mjr. Alfonsa Kotowskiego ps. "Okoń" - pochowany na cmentarzu wojennym w Budach Zosinych.
Jako miejsce koncentracji batalionu na dzień 1 sierpnia 1944 roku wyznaczono cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej. Batalion składał się z 3 kompanii.
Ze względu na brak broni i kadry dowódczej w ramach batalionu walczyła tylko kompania "Zemsta" w zgrupowaniu "Radosław". Wykrwawiona w pierwszych dniach powstania na Woli, była przydzielana jako wsparcie plutonami poszczególnych batalionów zgrupowania. Samodzielnie broniła szkoły na rogu ul. Żytniej i Karolkowej, domów u zbiegu ul. Muranowskiej i Bonifraterskiej, atakowała boisko Polonii przy Konwiktorskiej oraz broniła barykad na ul. Freta i Długiej. Walcząc przy boku różnych oddziałów przeszła cały szlak bojowy zgrupowania "Radosław". Szczegóły

Od maja 1942 roku do lipca 1943 roku funkcjonował oddział Armii Krajowej Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych "Osa". Twórcą i komendantem był ppłk Józef Szajewski ps. "Philips".
Do zadań oddziału należały likwidacja wysokich rangą dygnitarzy nazistowskich oraz prowadzenie "wielkiej dywersji".
"Osa" była głęboko zakonspirowanym oddziałem dyspozycyjnym Komendanta Głównego AK i przeprowadzała akcje bojowe na jego bezpośredni rozkaz. Początkowo zasięg jej działania obejmował Generalne Gubernatorstwo. W grudniu 1942 roku został rozszerzony na terytorium III Rzeszy. W lutym 1943 roku "Osa" została włączona do struktur Kierownictwa Dywersji, a jej nazwę zmieniono na "Kosa 30". Zachowała jednak strukturę, niemal niezmieniony skład osobowy oraz duży stopień autonomii.
Żołnierze "Osy" - "Kosy 30" przeprowadzili szereg akcji bojowych m.in. nieudaną próbę likwidacji Wyższego Dowódcy SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedricha Wilhelma Krügera oraz zamachy bombowe w Berlinie i we Wrocławiu.
Oddział został rozbity po aresztowaniu 5 czerwca 1943 roku przez Gestapo jego kilkudziesięciu żołnierzy, którzy byli obecni na ślubie kolegi w warszawskim kościele św. Aleksandra. Dowództwo AK podjęło decyzję o jego rozwiązaniu, co nastąpiło pod koniec lipca 1943 roku. Dziesięciu ocalałych żołnierzy wcielono do oddziału "Motor 30", do zespołu bojowego por. "Poli". Wzięli oni udział w akcji "Góral", później część z nich przerzucono do oddziałów partyzanckich.
Większość zadań rozwiązanej jednostki przejął nowo utworzony oddział "Agat".
Szczegóły

Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) – polska konspiracyjna organizacja wojskowa obozu narodowego działająca w latach 1942–1947, licząca w szczytowym okresie rozwoju ok. 75 tys. ludzi. Formalnie powstały 20 września 1942 roku.
W czasie okupacji niemieckiej oddziały NSZ walczyły z Niemcami i zwalczały polskie formacje komunistyczne: Gwardię Ludową, Armię Ludową oraz partyzantkę radziecką i bandy rabunkowe.
Od 1 sierpnia 1943 roku do śmierci (22 lub 23 kwietnia 1944) dowódcą Narodowych Sił Zbrojnych był płk Tadeusz Kurcyusz, równocześnie będąc pełnomocnikiem dowódcy Armii Krajowej ds. scalenia NSZ.
Od czerwca 1944 roku funkcjonowały dwie odrębne organizacje używające tej samej nazwy NSZ: NSZ-AK, które podporządkowały się AK, oraz NSZ-ZJ, które zachowały niezależność organizacyjno-wojskową.
Komenda Główna NSZ i ich władze polityczne występowały przeciwko powstaniu w Warszawie, jako koncepcji bez szans na zwycięstwo. Jednakże po jego wybuchu, wszystkie oddziały, które udało się sformować, wzięły w nim udział. Podczas walk doszło do porozumienia obu odłamów NSZ i oddziały NSZ-ZJ dowodzone przez kpt. Mieczysława Osmólskiego podporządkowały się operacyjnie dowództwu Okręgu Warszawa-Miasto NSZ-AK na czele z płk. Spirydionem Koiszewskim.
Udział w powstaniu:

• Największą zwartą jednostką NSZ była Brygada Dyspozycyjno-Zmotoryzowana "Koło" (zwana też Grupą "Koło" – dowódca ppłk Zygmunt Reliszko), która podporządkowała się dowództwu obrony Starego Miasta. Była ona tylko częściowo uzbrojona, a jej nieuzbrojona większość działała w akcjach sapersko-minerskich, transportowych, oraz przy gaszeniu pożarów i odgrzebywaniu zasypanych.
  
• Z innych jednostek NSZ walczyły również pododdziały pułku im. gen. W. Sikorskiego (przed powstaniem pułk liczył ok. 200 ludzi, został rozwiązany w momencie wybuchu powstania) w składzie zgrupowania AK "Harnaś", oraz prawdopodobnie pułk im. gen. J. H. Dąbrowskiego.
  
• Najsilniejszym oddziałem NSZ była Kompania NSZ "Warszawianka" (dowódca – kpt. Piotr Zacharewicz); sformowana 6 sierpnia, w dniu utworzenia liczyła ok. 80 żołnierzy. Wchodziła w skład Zgrupowania AK "Chrobry II"; w momencie zakończenia walk liczyła ok. 170 żołnierzy.
• Pojedyncze drużyny i plutony NSZ walczyły w ramach większych zgrupowań AK.

W powstaniu wzięło udział kilka tysięcy żołnierzy NSZ obu odłamów. Oddziały NSZ brały też udział w tzw. powstaniu antykomunistycznym walcząc przeciw Armii Czerwonej, NKWD, formacjom Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego i in.) i Ludowego Wojska Polskiego.
Szczegóły

Tadeusz Kurcyusz

---

5 sierpnia 1944 roku z 1200 chorymi, rannymi i personelem szpitala św. Łazarza na Woli zostało rozstrzelanych 10 sanitariuszek, harcerek z drużyny im. Emilii Plater, miały one od 15 do 17 lat oraz ich 29-letnia instruktorka.
Zastrzelone zostały:

• Janina Jamiołkowska "Sława" - 16 lat,
• Krysia Gadomska "Granit" - 17 lat,
• Danuta Bobik "Wisła" - 16 lat,
• Emilia Czechowska "Teresa" - 29 lat,
• Alina Gralewska "Alma", "Szarotka" - 16 lat,
• Zdzisława Kempska "Strumyk" - 16 lat,
• Irena Matysiak "Ita" - 17 lat,
• Zofia Riedel "Ster" - 15 lat,
• Janina Sławińska "Szczyt" - 16 lat,
• Adriana Wodnicka "Grażyna" - 15 lat,
• Leokadia Wysocka "Giewont" - 16 lat.

https://m.facebook.com/niezapomnijonas/photos/a.1936041596622446/2986998878193374/?type=3&source=48
Po wybuchu powstania do szpitala znoszono rannych powstańców i cywilów. Odwiedzali go także zdrowi żołnierze, aby posilić się i odpocząć. Około 3 sierpnia kierownictwo służb sanitarnych Obwodu AK "Wola" wzmocniło personel szpitala swoim patrolem sanitarnym, w którego skład wchodziła pielęgniarka oraz czternaście harcerek z Drużyny im. Emilii Plater.
W sobotę 5 sierpnia 1944 roku, tj. w dniu rozpoczęcia niemieckiego szturmu na Wolę, w szpitalu przebywało ok. 300 chorych, ok. 300 rannych oraz kilkudziesięciu członków personelu. Ukryło się tam również kilkuset mieszkańców Woli – byli to zazwyczaj krewni pacjentów i pracowników oraz mieszkańcy okolicznych domów, którzy mieli nadzieję, iż pozostający pod ochroną prawa wojennego szpital zapewni im bezpieczeństwo. Łącznie na terenie szpitala przebywało prawdopodobnie ok. 1500 Polaków.
5 sierpnia w godzinach popołudniowych w rejonie szpitala rozpoczęły się zaciekłe walki. Około godziny 16:00 niemieccy żołnierze wtargnęli do budynku "A" położonego przy ul. Wolskiej. Niedługo później do budynku wkroczyła kolejna grupa żołnierzy, która po ograbieniu Polaków z wszystkich cenniejszych przedmiotów osobistych rozpoczęła masakrę przy użyciu granatów i broni maszynowej. Niemcy nie oszczędzali przy tym dzieci, kobiet ani ciężko rannych leżących w łóżkach.
Około godziny 18:00 Niemcy opanowali pawilon przy ul. Karolkowej, a niespełna dwie godziny później w ich ręce wpadł pawilon przy ul. Leszno. Schwytanych Polaków mordowano bez względu na wiek i płeć. Pacjentów w stanie ciężkim rozstrzeliwano na noszach i w szpitalnych łóżkach.
Masakra w Szpitalu św. Łazarza pochłonęła prawdopodobnie ok. 1200 ofiar. Zamordowano około 50 członków personelu, w tym co najmniej 7 sióstr benedyktynek pełniących posługę w szpitalu oraz 11 sanitariuszek z patrolu sanitarnego Obwodu AK "Wola". W gronie zamordowanych pacjentów znalazło się ok. 40 rannych żołnierzy AK.
Masakrę przeżyli tylko nieliczni spośród przebywających w szpitalu Polaków. Przed nadejściem Niemców udało się ewakuować do pobliskiego Szpitala Karola i Marii niewielką grupę rannych. W nocy z 5 na 6 sierpnia dwie sanitariuszki powróciły do Szpitala św. Łazarza w poszukiwaniu ocalałych. Jedna z nich z trudem uniknęła schwytania przez Niemców, po drugiej ślad zaginął. Niemcy oszczędzili natomiast niewielką grupę lekarzy i pielęgniarek, kierując ich do pracy w Szpitalu Zakaźnym św. Stanisława. Kilka osób zdołało także przeżyć egzekucję i złożyć po wojnie zeznania przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie.
Źródło 1
Źródło 2
Położenia grobów
B26 Rząd 1

A - Adrianna Wodnicka
B - Irena Matysiak
C - Janina Jamiołkowska
D - Zofia Riedel
E - Zdzisława Kempska
F - Alina Gralewska
G - Leokadia Wysocka
H - Janina Sławińska
I - Danuta Bobik
J - Krystyna Gadomska
K - Emilia Czechowska

Projekt Zofia Kann-Pociłowska
Pomnik wykonany bezinteresownie w 1958 roku przez pracowników elektrowni warszawskiej
Napis w 1979 zaprojektował Kazimierz Niedzielski

• Niemiecki obóz koncentracyjny w Ravensbrück został założony w listopadzie 1938 roku, z przeznaczeniem dla kobiet. Przy obozach zostały zbudowane hale produkcyjne (niem. Industriehof), w których więźniarki były wykorzystywane do prac niewolniczych, na rzecz niemieckich przedsiębiorstw (m.in. Siemens & Halske). W latach 1942–1944 w KL Ravensbrück przeprowadzano zbrodnicze doświadczenia pseudomedyczne na więźniarkach – w większości młodych Polkach. Kobiety umierały z wycieńczenia, głodu i przepracowania, a niezdolne do pracy lub skazane na karę śmierci rozstrzeliwano, uśmiercano zastrzykami dosercowymi z fenolu lub w inny sposób. Pod koniec roku 1944 została oddana do użytku komora gazowa, w której uśmiercono od 2,2 do 6 tys. osób. W kwietniu 1945 dziesiątki tysięcy kobiet zostało skierowanych w kierunku północno-zachodnim na tzw. marsze śmierci.
  
• Wczesną wiosną 1941 r. powstał obok obozu kobiecego obóz męski. Powstanie tego obozu było związane z zapotrzebowaniem na męska siłę roboczą (murarze, cieśle, dekarze, instalatorzy, elektrycy itp.) w rejonie Ravensbrück, przy budowie budynków dla wszelkiego rodzaju urzędów i instytucji przenoszonych w ten rejon z bombardowanego coraz częściej Berlina (Ravensbrück znajduje się w odległości ok. 80 km od Berlina). W marcu 1942 r. przywieziono transport około 1000 osób z Buchenwaldu. W kolejnych latach nieco mniejsze transporty przywożono ponownie z KL Dachau oraz KL Auschwitz. W 1943 r. przywieziono dużą liczbę jeńców radzieckich. W 1944 r. do obozu trafili powstańcy warszawscy. 24 kwietnia, wyprowadzono cały stan obozowy w kierunku zachodnim, 30 kwietnia marsz dotarł do obozu w miejscowości Malckow, w którym przebywał do 2 maja. Wymarsz 2 maja nastąpił wraz z więźniami i więźniarkami już tam wcześniej przebywającymi. 3 maja 1945 r., ta więźniarska grupa ewakuacyjna została wyzwolona w miejscowości Parchim przez wojska amerykańskie.

30 kwietnia 1945 r. Armia Czerwona oswobodziła 2000–3000 wycieńczonych i chorych kobiet oraz kilkuset mężczyzn z pobliskiego podobozu. Wielu z nich zmarło na skutek wycieńczenia.
W opisach innych miejsc przedstawiono już dwie kobiety więzione w obozie:

• Wanda Jakubowska
• Alina Centkiewicz

Poniżej przedstawiono dwie kolejne

Zofia Pociłowska-Kann

---

Maria Maniak

---