Po agresji ZSRR na Polskę, uzgodnionej przez ZSRR z III Rzeszą na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow, po 17 września 1939 roku w różnych okolicznościach zostali rozbrojeni i zatrzymani przez Armię Czerwoną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jako jeńcy wojenni:

• oficerowie, podoficerowie oraz szeregowi Wojska Polskiego, częściowo pochodzący z rezerwy (naukowcy, lekarze, inżynierowie, prawnicy, nauczyciele, urzędnicy państwowi, przedsiębiorcy, przedstawiciele wolnych zawodów)
• funkcjonariusze Policji Państwowej, Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP), Straży Granicznej i Służby Więziennej.

W więzieniach na terenach okupowanych przez ZSRR Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej zostało uwięzionych wiele osób cywilnych oraz policjantów i oficerów bez statusu jeńca.
2 marca 1940 roku Ławrientij Beria – Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR (szef NKWD) – skierował do Józefa Stalina tajną notatkę nr 794/B (794/Б), w której stwierdził, że uzasadnione jest rozstrzelanie 14,7 tys. jeńców i 11 tys. więźniów, bez wzywania skazanych, bez przedstawiania zarzutów, bez decyzji o zakończeniu śledztwa i aktu oskarżenia. Notatka opatrzona jest czterema zatwierdzającymi podpisami: Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i Mikojana.
Zgodnie z notatką Biuro Polityczne KC WKP(b) w dniu 5 marca 1940 roku wydało tajną decyzję nr P13/144 z zaproponowaną przez Berię treścią.
22 marca 1940 roku Beria wydał tajny rozkaz nr 00350 "O rozładowaniu więzień NKWD USRR i BSRR" – w tych więzieniach przetrzymywano głównie obywateli polskich. 3 kwietnia 1940 roku z obozu w Kozielsku wyruszył pierwszy transport jeńców kierowanych na egzekucję do Katynia.
Miejsca mordów strzałem w tył głowy z pistoletu :

• Katyń, miejscowość pod Smoleńskiem z ośrodkiem wypoczynkowym NKWD: wymordowano ok. 4400 jeńców z obozu w Kozielsku.
• Charków, pl. Dzierżyńskiego 3 – siedziba Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie: wymordowano ok. 3800 jeńców z obozu w Starobielsku
• Kalinin (obecnie i poprzednio Twer), ul. Sowiecka 2 – siedziba Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie: wymordowano ok. 6300 jeńców z obozu w Ostaszkowie, głównie policjantów i funkcjonariuszy KOP (w tym ponad 5,5 tys. szeregowych i podoficerów)
• Kijów, ul. Korolenki 17; Charków, pl. Dzierżyńskiego 3; oraz Chersoń: wWymordowano 3435 więźniów z Zachodniej Ukrainy z tzw. listy ukraińskiej
• Mińsk, ul. Lenina 17: wymordowano 3870 więźniów z Zachodniej Białorusi z tzw. listy białoruskiej, w tym z Białegostoku, Brześcia, Pińska, Baranowicz i Wilejki.

Liczbę sprawców współdziałających w różnych formach w dokonaniu zbrodni szacuje się na ok. 2 tys. osób.
Odkrycia masowych mogił dokonano w lutym 1943 roku. Niemcy rozpoczęli prace ekshumacyjne i 11 kwietnia Agencja Transocean nadała komunikat o odnalezieniu w Lesie Katyńskim zwłok 10 tys. polskich oficerów.
W odpowiedzi radio moskiewskie 15 kwietnia 1943 roku nadało komunikat Sowinformbiura (Sowieckiego Biura Informacyjnego), który 16 kwietnia 1943 roku opublikowano również w gazecie "Prawda". Komunikat radziecki oskarżał o zbrodnię Niemców.
O zbrodni katyńskiej mówiono w 1946 roku podczas procesu norymberskiego, gdy prokurator ZSRR Roman Rudienko wniósł akt oskarżenia o ludobójstwo ok. 11 tys. polskich oficerów w Katyniu przez III Rzeszę.
13 kwietnia 1990 roku podczas wizyty prezydenta RP Wojciecha Jaruzelskiego w Moskwie, Michaił Gorbaczow przekazał pochodzące z radzieckich archiwów dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej, po raz pierwszy oficjalnie przyznając, że zbrodni dokonało NKWD.
14 października 1992 roku na polecenie prezydenta Borysa Jelcyna naczelny archiwista państwowy Rosji Rudolf Pichoja przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie uwierzytelnione kopie dokumentów z teczki specjalnej nr 1, w tym kopie uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku.
Szczegóły
Historia pomnika
31 lipca 1981 r. członkowie Komitetu Obywatelskiego Budowy Pomnika Katyńskiego ustawili w Dolince pierwszy w Polsce pomnik katyński. Był to kamienny krzyż o wysokości 4,5 metra, z datą 1940, orłem w koronie, tablicą z napisem Katyń i literami WP oraz słupkami z nazwami obozów NKWD, gdzie więziono Polaków po agresji ZSRR na Polskę w 1939 r. Tej samej nocy krzyż został zdemontowany i wywieziony przez Służbę Bezpieczeństwa PRL. SB usunęła również tymczasowy krzyż brzozowy oraz kamień węgielny i akt erekcyjny umieszczone pod budowę nowego pomnika w 1981 r.
4 lata później, w 1985 r. władze komunistyczne zainstalowały w tym miejscu biały granitowy krzyż o wysokości 4 metrów, z napisem: „Żołnierzom polskim ofiarom hitlerowskiego faszyzmu spoczywającym w ziemi katyńskiej – 1941 rok”. Wywołało to oburzenie i wiele krytycznych komentarzy, szczególnie w RFN, ze względu na przypisywanie Zbrodni Niemcom. 1 sierpnia 1988 r. w Dolince Katyńskiej znów zgromadziły się tysiące ludzi, a rządowy pomnik katyński przyozdobiono polską flagą narodową z napisem: „Żądamy prawdy – Katyń 1940”.
W kwietniu 1989 r. odsłonięto na pomniku nowy napis, który brzmiał: „Polskim oficerom zamordowanym w Katyniu”. W 1989 r. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa – na apel Warszawskiej Rodziny Katyńskiej - dodała do napisów nazwy trzech radzieckich obozów jenieckich: Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska, oraz datę 1940. Montowane w dzień litery były w nocy zrywane przez tzw. „nieznanych sprawców”.
25 sierpnia 1993 r. w czasie wizyty w Polsce prezydent Rosji Borys Jelcyn złożył w Dolince Katyńskiej kwiaty przed pomnikiem. Zwrócił się również do dwóch przedstawicieli Rodzin Katyńskich i ks. Zdzisława Peszkowskiego, wypowiadając słowo: „Простите” (pol. Wybaczcie).
Zdemontowany w 1981 r. pomnik społeczny ponownie ustawiono w Dolince Katyńskiej w 1995 r. 31 lipca 1995 r. odbyła się ceremonia oficjalnego odsłonięcia obu pomników, społecznego i rządowego. Zatem w Dolince Katyńskiej znajdują się obecnie dwa pomniki w postaci krzyży: społeczny, który ustawiano w Dolince Katyńskiej dwukrotnie (po raz pierwszy w 1981 i po raz drugi w 1995 r.), oraz rządowy, wzniesiony w 1985 r., pierwotnie z innymi napisami. Ze względu na wspólny moment odsłonięcia, obydwa pomniki są często traktowane jako jeden monument i nazywane Krzyżem Katyńskim.
Powyższy tekst pochodzi z publikacji Dolinka Katyńska, Powązki - Warszawa

Pomnik-grobowiec ku czci kolejnych dowódców Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej został wzniesiony w 1994 roku.

gen. broni Michał Tadeusz Tokarzewski-Karaszewicz ps. "Doktor"
Urodzony 5 stycznia 1893 roku we Lwowie, zmarł 19 marca 1964 roku w Casablance (Maroko) Komendant Główny Służby Zwycięstwu Polski - od 27 września 1939 roku - do 4-5 stycznia 1940 roku, następnie formalnie komendant Związku Walki Zbrojnej Obszaru nr 3 Lwów (nie objął obowiązków).

• W sierpniu 1914 roku wstąpił do Legionów Polskich, dowodząc kolejno V, a następnie II batalionem 5 Pułku Piechoty Legionów, III batalionem 6 Pułku Piechoty Legionów, następnie objął dowodzenie 5 Pułkiem Piechoty Legionów.
• W 1918 roku ponownie objął dowodzenie 5 Pułku Piechoty Legionów i w grupie operacyjnej dowodzonej przez płk. Juliana Stachiewicza wspomógł oddziały polskie walczące z Ukraińcami o Przemyśl, a 19 listopada 1918 roku zorganizował odsiecz dla walczącego Lwowa, która zaważyła na utrzymaniu miasta. Po zdobyciu Lwowa dowodził do początku 1919 roku oddziałami polskimi walczącymi na południe od miasta.
• Podczas kampanii wrześniowej od 11 września dowodził grupą operacyjną swojego imienia (15 i 27 DP) w składzie Armii "Pomorze" i wraz z nią uczestniczył w bitwie nad Bzurą.
• Po kapitulacji Warszawy, 27 września 1939 generał stanął na czele organizacji wojskowej – Służby Zwycięstwu Polski, która była pierwszą organizacją konspiracyjną w okupowanej Polsce.
• Po utworzeniu Związku Walki Zbrojnej – ZWZ został komendantem Obszaru nr 3 Lwów. W marcu 1940 roku został aresztowany przez funkcjonariuszy NKWD podczas próby przekroczenia granicy niemiecko-radzieckiej pod fałszywym nazwiskiem Fantiej Michajłowicz Mirowoj. Trafił do łagru pod Workutą, a w wyniku dekonspiracji przez złamanego w śledztwie NKWD płk Leopolda Okulickiego – na Łubiankę. Po tym, jak został zwolniony w sierpniu 1941 roku, podjął służbę w Armii Polskiej w ZSRR jako dowódca 6 Dywizji Piechoty "Lwów".
• 16 marca 1943 roku został zastępcą dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie, gen. dyw. Władysława Andersa. Obowiązki zastępcy dowódcy armii łączył z funkcją dowódcy Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie, a od sierpnia 1944 roku – dowódcy III Korpusu Polskiego.

Odznaczony:

• Order Virtuti Militari 2. i 5. klasy,
  
• Order Polonia Restituta 3. i 4. klasy,
  
• Krzyż Niepodległości z Mieczami,
  
• Krzyż Walecznych (czterokrotnie),
  
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (dwukrotnie).

gen. dyw. Stefan Paweł Rowecki ps. "Grot"
Urodzony 25 grudnia 1895 roku w Piotrkowie Trybunalskim, zamordowany w sierpnia 1944 roku, w obozie Sachsenhausen, Komendant Główny Związku Walki Zbrojnej 30 czerwca 1940 roku - 14 lutego 1942 roku, Dowódca Armii Krajowej w okresie 14 lutego 1942 roku - 30 czerwca 1943 roku (aresztowanie). W czasie I wojny światowej walczył w I Brygadzie Legionów Polskich. W listopadzie 1918 roku, gdy utworzono niepodległe państwo polskie, uczestniczył w rozbrajaniu okupantów niemieckich. W latach 1919-1920 walczył w wojnie z bolszewikami, m.in. jako szef Oddziału II Frontu Południowo-Wschodniego i Grupy Uderzeniowej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego.

• W latach 1930-1935 pełnił funkcję dowódcy 55 Poznańskiego Pułku Piechoty w Lesznie. W listopadzie 1935 roku powierzono mu dowodzenie Brygadą KOP "Podole". W lipcu 1938 roku został dowódcą piechoty dywizyjnej 2 Dywizji Piechoty Legionów w Kielcach.
• Podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku dowodził brygadą pancerno-motorową.
• 30 czerwca 1940 roku został komendantem głównym ZWZ i dowódcą Sił Zbrojnych w Kraju, 14 lutego 1942 roku został komendantem głównym Armii Krajowej.
• 30 czerwca 1943 roku został aresztowany przez Gestapo, następnie przewieziony do Berlina, gdzie stanowczo odrzucił niemiecką propozycję współdziałania. W połowie lipca 1943 roku trafił do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen jako więzień honorowy.
• 1 sierpnia 1944 roku, Heinrich Himmler, na wieść o wybuchu powstania warszawskiego nakazał niezwłoczne zgładzenie Stefana Roweckiego. Generał został zamordowany kilka minut po godz. 3.00 w nocy z 1 na 2 sierpnia 1944.

Odznaczony:

• Order Virtuti Militari 4. i 5. klasy
  
• Krzyż Walecznych (dziewięciokrotnie)
  
• Złoty Krzyż Zasługi
  
• Krzyż Armii Krajowej

gen. dyw. Tadeusz Marian Komorowski ps. "Bór"
Urodzony 1 czerwca 1895 roku w Chrobrowie pow. Brzeziany, zmarł 24 sierpnia 1966 roku w Blechley, Wielka Brytania) - Dowódca Armii Krajowej od 17 lipca 1943 roku - do 11 października 1944 roku, następnie Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych (w niewoli niemieckiej).

• W czasie I wojny światowej służył na froncie rosyjskim i włoskim uzyskując stopień porucznika.
• Od grudnia do maja 1919 roku walczył w rejonie Mościska-Krysowice. Na początku lipca 1920 roku, w rejonie Łucka, dowodził zbiorczym szwadronem 9 Pułku Ułanów. 20 sierpnia 1920 roku objął dowództwo 12 Pułku Ułanów Podolskich.
• W styczniu 1929 roku został mianowany dowódcą 9 Pułku Ułanów Małopolskich.
• W kampanii wrześniowej 1939 roku najpierw dowódca Ośrodka Zapasowego Zgrupowania Kawalerii w Garwolinie, a następnie zastępca dowódcy Kombinowanej Brygady Kawalerii pułkownika Adama Zakrzewskiego w składzie Armii Lublin z którą walczył pod Górą Kalwarią i Zamościem.
• Pod koniec 1939 roku stworzył w Krakowie konspiracyjną Organizację Wojskową i kierował nią do stycznia 1940 roku, kiedy podporządkowała się ZWZ. Komendant Obszaru Kraków ZWZ, od 8 lutego 1940 roku generał brygady, po dekonspiracji i przedostaniu się latem 1941 roku do Warszawy zastępca komendanta głównego ZWZ – dowódcy AK. Od jesieni 1941 roku do czerwca 1943 roku był również komendantem Obszaru Zachodniego.
• Od 1 lipca 1943 roku (formalnie od 17 lipca) dowódca Armii Krajowej. Podjął decyzję o wybuchu powstania warszawskiego. 30 września 1944 roku Prezydent RP Władysław Raczkiewicz mianował go Naczelnym Wodzem.
• Po upadku powstania warszawskiego więziony w Oflagu 73 Nürnberg-Langwasser, Oflagu IV C Colditz oraz Stalagu XVIIIC.

Odznaczenia:

• Order Virtuti Militari 2., 3., 4. klasy
  
• Krzyż Oficerski Polonia Restituta
  
• Krzyż Walecznych (trzykrotnie)
  
• Złoty Krzyż Zasługi
  
• Srebrny Krzyż Zasługi

gen. bryg. Leopold Okulicki ps. "Niedźwiadek"
Urodzony 12 listopada 1898 roku, zmarł w Związku Sowieckim po uwięzieniu 1946 roku - Dowódca Armii Krajowej od 1 października 1944 roku formalnie od 21 grudnia 1944 roku do 27 marca 1945 roku (aresztowany przez NKWD w Pruszkowie, formalnie do rozwiązania AK 19 stycznia 1945 roku).

• Do Wojska Polskiego wstąpił w listopadzie 1918 roku jako oficer 4 Pułku Piechoty Legionów. Razem z pułkiem brał udział w obronie Lwowa. Od maja 1919 roku walczył w wojnie polsko-bolszewickiej m.in. w rejonie Wołkowyska, pod Lidą i Mołodecznem oraz w bitwie nad rzeką Berezyną.
• Od kwietnia 1934 roku do września 1935 roku był szefem sztabu 13 Kresowej Dywizji Piechoty w Równem.
• Od 1 do 28 września 1939 roku Leopold Okulicki był oficerem łącznikowym Naczelnego Wodza przy Dowództwie Obrony Warszawy. Potem bronił Warszawy, jako szef sztabu odcinka "Zachód" i od 18 września dowódca zgrupowania swojego imienia na Woli.
• Po kapitulacji Warszawy razem z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim od października 1939 roku współorganizował konspirację i został mianowany komendantem Okręgu Służby Zwycięstwa Polsce w Łodzi. Od 2 listopada 1940 roku komendantem ZWZ we Lwowie. Został aresztowany w nocy z 21 na 22 stycznia 1941 roku przez NKWD i wywieziony do Moskwy, gdzie osadzono go w więzieniu Lefortowo.
• Został zwolniony z więzienia na skutek interwencji gen. Władysława Andersa 2 lub 14 sierpnia 1941 roku. Objął funkcję szefa sztabu (do maja 1942 roku) w tworzonej na terenie ZSRR armii polskiej.
• 5 października 1943 roku z rozkazu Naczelnego Wodza zostaje komendantem Bazy Przerzutowej i Ośrodka Wyszkolenia Cichociemnych w Bazie nr 10 "Impudent" w Ostuni koło Brindisi we Włoszech. W nocy z 21 na 22 maja 1944 roku, po uprzednim przeszkoleniu spadochronowym na kursie cichociemnych, został zrzucony do kraju.
• 3 czerwca 1944 roku objął stanowisko szefa Operacji i I zastępcy szefa Sztabu KG AK, gen. Tadeusza Pełczyńskiego ps. "Grzegorz". Okulicki był w dowództwie AK jednym z głównych zwolenników walki zbrojnej w Warszawie.
• 3 października 1944 roku objął stanowisko komendanta głównego AK. 19 stycznia 1945 roku, chcąc pozbawić NKWD pretekstu do represji i na mocy instrukcji rządu z 16 listopada 1944 roku, wydał rozkaz o rozwiązaniu AK i zwalniający żołnierzy z przysięgi, sugerując pozostanie w konspiracji.
• W wyniku prowokacji NKWD i UB z 27/28 marca 1945 roku zaproszony został wraz z członkami Delegatury Rządu przez gen. Sierowa na pertraktacje polityczne do Pruszkowa. Tam został aresztowany razem z 15 innymi przywódcami AK i Państwa Podziemnego, a następnie wywieziony do Moskwy. Skazany na 10 lat więzienia, co było najwyższą karą wśród oskarżonych. Zmarł 24 grudnia 1946 roku w szpitalu więziennym na Butyrkach.

Odznaczony:

• Order Virtuti Militarii 4. i 5. klasy
  
• Krzyż Niepodległości
  
• Krzyż Walecznych
  
• Złoty Krzyż Zasługi.

Żródło

Zgrupowanie oddziałów Kedywu, które zostało utworzone przed wybuchem powstania warszawskiego.
Zgrupowanie "Radosław" było najsilniejszym zgrupowaniem Armii Krajowej walczącym w powstaniu warszawskim. W jego skład wchodziły stosunkowo dobrze uzbrojone i zaprawione w potyczkach z Niemcami oddziały Kedywu Komendy Głównej AK, m.in. słynne harcerskie bataliony "Zośka" i "Parasol".
Dowódcą Zgrupowania był ppłk Jan Mazurkiewicz – szef konspiracyjnych oddziałów dywersyjnych Komendy Głównej Armii Krajowej Kedywu, a szefem sztabu >mjr Wacław Janaszek "Bolek".
Skład Zgrupowania:

• Brygada Dywersyjna "Broda 53" – dowódca kpt. J.K. Andrzejewski, następnie por. R. Białous
  • batalion "Zośka" – dowódca por./kpt. Ryszard Białous "Jerzy";
  • kompania "Dysk" – dowódca – Wanda Gertz von Schliess "Lena";
  • kompania "Topolnicki" – dowódca – por. Jan Misiurewicz "Topolnicki";
  • kompania motorowa "Żuk" – dowódca ppor. Stanisław Mazierski "Żuk";
  • pluton wywiadowczy "Wolski" – dowódca pchor. Jerzy Zyms "Wolski";
  • zespół sanitarny "Rola" – dowódca dr Cyprian Sadowski "Skiba";
• batalion "Czata 49" – dowódca mjr Tadeusz Runge ps. "Witold";
• batalion "Miotła" – dowódca kpt. Franciszek Mazurkiewicz ps. "Niebora" (po 11 sierpnia wszedł jako kompania do batalionu "Czata 49");
• batalion "Parasol" – dowódca kpt. Adam Borys "Pług";
• batalion "Pięść" – dowódca mjr Alfons Kotowski ps. "Okoń";
• batalion Zapasowy "Igor" – dowódca mjr Tadeusz Grzmielewski ps. "Igor".

Przed godziną "W” zgrupowanie zostało rozlokowane na terenie Woli w rejonie cmentarzy, ulic: Okopowej, Młynarskiej i Kercelaka z zadaniem zajęcia Woli i ochrony Komendy Głównej, która stacjonowała przy ul. Dzikiej.
Udział w walkach:

• Podczas walk zdobyto obóz "Gęsiówka", uwalniając ok. 350 więzionych tam Żydów, uzyskano połączenie ze Starym Miastem, opanowano ul. Okopową, zdobyto magazyny wojskowe. Zgrupowanie toczyło ciężkie walki w rejonie cmentarzy oraz ulic: Młynarskiej, Wolskiej, Żytniej i Karolkowej.
• Podczas ciężkich walk do 11 sierpnia utrzymano stanowiska w szkołach przy ul. Okopowej i Spokojnej. Postęp wojsk niemieckich zmusił oddziały zgrupowania do wycofania się w rejon ulic Stawki, Spokojnej i Muranowskiej. 11 sierpnia zajęto pozycje obronne wzdłuż ulic Muranowskiej i Konwiktorskiej.
• W połowie sierpnia zgrupowanie brało udział w nieudanym natarciu na stanowiska niemieckie w rejonie Dworca Gdańskiego, które miało na celu połączenie sił z powstańcami z Żoliborza. Wobec wzrastającego nacisku wroga, oddziały wycofały się z Muranowa. W kolejnych dniach zgrupowanie walczyło na Nowym Mieście.
• W nocy z 30 na 31 sierpnia Zgrupowanie "Radosław" uczestniczyło w nieudanej próbie przebicia się do Śródmieścia. Poniosło wówczas ciężkie straty podczas walk na ul. Bielańskiej. Kompania "Rudy" z batalionu "Zośka" była jednak jedynym powstańczym oddziałem, któremu udało się tej nocy przedrzeć drogą naziemną ze Starówki do Śródmieścia. Wobec ogólnego niepowodzenia ataku zarządzono ewakuację powstańców i władz cywilnych kanałami do Śródmieścia. Zasadnicze oddziały zgrupowania ewakuowały się nocą z 1 na 2 września. Zgrupowanie wyszło z kanałów na ul. Nowy Świat, przy rogu ul. Wareckiej.
• W nocy z 4 na 5 września obsadzono odcinek na Czerniakowie w rejonie ul. Książęcej i Ludnej, wzdłuż ul. Rozbrat oraz Wisły do ul. Łazienkowskiej. Żołnierze "Radosława" wzmocnili tym samym oddziały Zgrupowania "Kryska", od początku powstania walczącego na Czerniakowie. Zadaniem oddziałów zgrupowania było utrzymanie brzegu Wisły, gdyż spodziewano się pomocy ze strony Armii Czerwonej i LWP od strony Pragi.
• 6 września załamał się opór powstańców na Powiślu. Niemcy rozpoczęli zmasowany atak na Czerniaków. W toku walk zostało przerwane połączenie ul. Książęcą z pl. Trzech Krzyży. Jedyną drogą do Śródmieścia i Mokotowa pozostały kanały. Wobec dużych strat w ludziach i braku amunicji ppłk "Radosław" zdecydował o przejściu kanałami na Mokotów nocą z 19 na 20 września. Żołnierze zgrupowania (ok. 200 osób, z tego połowa rannych) wyszli nad ranem 20 września włazem przy ul. Wiktorskiej. Byli u granic wytrzymałości fizycznej i pesymistycznie nastawieni co do możliwości dalszej walki. Do 22 września na Górnym Czerniakowie broniły się resztki oddziałów z "Czaty" i "Brody".
• Na Mokotowie pozostałości zgrupowania wzięły udział w dalszej walce. Po zrezygnowaniu z planów przebicia się do Lasów Chojnowskich, nocą z 25 na 26 września, ok. 120 ludzi przeszło kanałami do Śródmieścia, gdzie zgromadziło się ok. 230 żołnierzy i oficerów. Tyle pozostało ze stanu wyjściowego zgrupowania, które 1 sierpnia liczyło ok. 2300 ludzi.

Szczegóły

Jan Mazurkiewicz

---

Wacław Janaszek

---

Projekt pomnika Stanisław Michał Lipski (1969)
Batalion został utworzony w strukturach Kedywu KG AK na przełomie lutego i marca 1944 roku (obok "Zośki" i "Parasola"), na bazie oddziału dyspozycyjnego "Anatol" (od pseudonimu jego pierwszego dowódcy – Seweryna Skowrońskiego), który istniał już od przełomu lat 1939/1940, przechodząc w tym czasie różne zmiany organizacyjne.
W czasie okupacji oddział "Anatol" prowadził działalność dywersyjną i sabotażową przeciw okupantowi oraz represyjną, zwalczając rodzimych zdrajców i konfidentów. Nazwa batalionu wzięła się właśnie z owego "wymiatania" Warszawy z renegatów i hitlerowskich agentów.
Dowódcą batalionu został mianowany kpt. Franciszek Władysław Mazurkiewicz – "Niebora".
Do czasu wybuchu powstania warszawskiego zostało wykonanych kilkadziesiąt wyroków na zdrajcach oraz przeprowadzone liczne akcje sabotażowe, małej i dużej dywersji.
1 sierpnia 1944 roku, batalion składał się z 10 plutonów i 2 patroli.
Podczas powstania batalion:

• opanował budynek Polskiego Monopolu Tytoniowego przy ul. Pawiej, co odblokowało przebywającą po sąsiedzku w Fabryce Kamlera przy ul. Dzielnej i atakowaną przez Niemców, Komendę Główną AK;
• brał udział w zdobyciu dwóch niemieckich czołgów Panther, które zostały następnie przekazane do Plutonu Pancernego Batalionu "Zośka";
• w dniach 6-10 sierpnia uczestniczył w walkach w obronie cmentarzy wolskich i ul. Okopowej;
• 11 sierpnia wykonał kontruderzenie na ul. Stawki, gdzie od ul. Dzikiej atakowały oddziały niemieckie, grożąc odcięciem jednostek powstańczych od Starego Miasta. W ciężkich walkach, odrzucono Niemców i utrzymano łączność ze Starym Miastem, ale w walkach poległ dowódca batalionu "Niebora", jego zastępca "Olszyna", czterech innych oficerów i wielu żołnierzy. Ogromna liczba odniosła rany. Na skutek tych strat batalion "Miotła" przestał praktycznie istnieć.

Większość tych, którzy byli zdolni do walki, weszła w skład batalionu "Czata 49", w którego szeregach walczyli dalej na Muranowie, Starym Mieście, a po jego upadku i przejściu kanałami do Śródmieścia, na odcinku południowym tej dzielnicy, w okolicy pl. Trzech Krzyży, Al. Na Skarpie i ul. Książęcej. Tam też, z trzech plutonów "Miotły": "Jerzyków", "Niedźwiedzi" i "Torpedy" utworzono kompanię pod dowództwem Michała Panasika – "Szczęsnego", podporządkowaną dowódcy odcinka, mjr. "Sarnie". Pozostała część batalionu walczyła w szeregach Zgrupowania "Radosław" na Czerniakowie.
Najwyższy stan liczbowy batalionu wynosił ok. 280 żołnierzy, łącznie zaś w całym powstaniu, przez jego szeregi przewinęło się ok. 370 osób.
33 żołnierzy za wybitne męstwo zostało odznaczonych najwyższym bojowym odznaczeniem – krzyżem Virtuti Militari, wielu innych Krzyżem Walecznych.
Straty bojowe "Miotły" w powstaniu to ok. 240 zabitych i rannych.
Po wojnie wielu żołnierzy "Miotły" przeszło przez ubeckie katownie, kilkunastu zostało skazanych na długoletnie więzienie. Wydano również dwa wyroki śmierci na żołnierzy "Miotły" – kawalerów Virtuti Militari, których na szczęście nie wykonano.
Szczegóły

Franciszek_Mazurkiewicz

---

Projekt modernizacji kwatery Wojciech Świątkowski.
Batalion "Parasol" był oddziałem do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej AK. Składał się głównie z harcerzy Szarych Szeregów. Pierwotnie oddział nosił kryptonim "Agat" (od Anty-Gestapo) - zorganizowany wiosną 1943 roku, a po 2 stycznia 1944 roku, kiedy to został aresztowany Tadeusz Kostrzewski "Niemira" (uczestnik prawie wszystkich akcji "Agatu"), zmieniono kryptonim oddziału na "Pegaz", co było skrótem słów "przeciw Gestapo". W wyniku kolejnej reorganizacji i aresztowania łączniczki w maju 1944 roku przyjęto nazwę "Parasol".
Organizatorem i dowódcą oddziału był cichociemny kpt. Adam Borys "Pług".
Zadaniem oddziału było przede wszystkim wykonywanie wyroków śmierci wydanych przez Polskie Państwo Podziemne na głównych zbrodniarzy hitlerowskich: Wybrane akcje:

• Akcja Bürkl
• Akcja Kretschmann
• Akcja Weffels
• Akcja Kutschera
• Akcja Koppe

Podczas powstania warszawskiego batalion "Parasol" wszedł, obok batalionu "Zośka", w skład zgrupowania Kedywu KG AK – "Radosław". W momencie mobilizacji (1 sierpnia 1944 roku) zadaniem Kedywu na Woli była osłona znajdującej się tam Komendy Głównej AK.
W chwili koncentracji batalion liczył 280 ludzi, z czego 172 ze składu konspiracyjnego i 50 ochotników, którzy napłynęli do oddziału w pierwszych godzinach powstania. 3 sierpnia 1944 roku stan batalionu powiększył się do 541 osób, by 8 sierpnia osiągnąć stan 574 żołnierzy, z czego 369 z konspiracyjnego składu. Łącznie z tego składu nie dołączyło 80 ludzi, którzy brali udział w walkach w ramach innych oddziałów AK.
Udział w walkach:

• Z uwagi na niedobory w stanie uzbrojenia oddziału, do walki w pierwszych dniach powstania zostały wyznaczone dobrze uzbrojone 3 plutony szturmowe, ze wsparciem służby sanitarnej, motoryzacyjnej oraz kwatermistrzowskiej. Patrole "Parasola" wypierały nieprzyjaciela, zdobywając broń, amunicję, samochody, biorąc jednocześnie pierwszych jeńców.
• W ciągu następnych trzech dni stan osobowy batalionu "Parasol" wzrósł z ok. 120 do ponad 570 żołnierzy. Dołączyły do niego własne zespoły odwodowe, pojedynczy żołnierze zdążający do rejonu koncentracji z odleglejszych dzielnic miasta, jak również pomniejsze grupy żołnierzy, które w momencie wybuchu powstania utraciły kontakt ze swymi macierzystymi oddziałami. Zaczęli też napływać ochotnicy, niezwiązani dotychczas z żadną formacją wojskową. W pierwszej fazie walk plutony szturmowe "Parasola" obsadziły ul. Żytnią i Młynarską, do zbiegu ul. Ostroroga, Obozowej i Ożarowskiej. Dowódca batalionu wysunął też placówki na ul. Wolską, do pałacyku Michlera przezwanego przez powstańców pałacykiem Michla, oraz obsadził barykadę u zbiegu ul. Leszno i Żytniej. Walki Batalionu "Parasol" koncentrowały się na obronie i utrzymaniu skrzyżowania ul. Wolskiej i Młynarskiej oraz najbardziej wysuniętej placówki w pałacyku Michla, a następnie na obronie cmentarzy Kalwińskiego i Ewangelickiego, które kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk. W walkach tych "Parasol" poniósł bardzo ciężkie straty. Ciężko ranny został dowódca Batalionu oraz wielu dowódców kompanii, plutonów i drużyn. Straty w zabitych wyniosły około 80 żołnierzy, w tym kilka sanitariuszek.
• 9 sierpnia "Parasol" został wycofany z Woli na Stare Miasto, podporządkowany został jako oddział odwodowy dowódcy Grupy "Północ", który skierował go do obrony odcinka walk na terenie byłego getta oraz Pałacu Mostowskich. Brał również udział w walkach w stołecznym ratuszu, na terenie szpitala Jana Bożego, w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, w rejonach ul. Konwiktorskiej, Bonifraterskiej, Długiej, w Pałacu Radziwiłłów i budynku Banku Polskiego, oraz w Pasażu Simonsa. Jego 2. kompania przeprowadziła udane kontrnatarcie wzdłuż granicy getta, w stronę więzienia na Pawiaku, utrzymując przez dłuższy czas zdobyty teren.
• 31 sierpnia "Parasol", wraz z innymi oddziałami Grupy "Północ", wziął udział w natarciu na ul. Bielańskiej, którego celem było przełamanie pozycji niemieckich i przedarcie się do Śródmieścia. Niestety załamało się ono w ogniu niemieckich karabinów maszynowych, całkowicie ryglującym ul. Bielańską i Przejazd. Ranni zostali trzej kolejni dowódcy oddziału, w tym jeden ciężko. Łącznie na Starym Mieście poległo około 120 żołnierzy "Parasola", a pośród nich dowódca 1. Kompanii.
• 1 września 1944 roku ciężko okaleczony w walkach batalion, zgodnie z decyzją odwrotu podjętą przez dowódcę Grupy "Północ" opuszczenia staromiejskiej reduty, przeprawił się kanałami do Śródmieścia, z rogu ul. Długiej i pl. Krasińskich, pod Miodową, Krakowskim Przedmieściem i fragmentem Nowego Światu, do zbiegu z ul. Warecką. Po krótkim odpoczynku w Śródmieściu "Parasol", a właściwie jego batalionowe szczątki skierowane zostały do walki na bliski Czerniaków. Stan osobowy oddziału wynosił na Czerniakowie niespełna 140 żołnierzy, wszedł więc w skład pozostałości Zgrupowania "Radosław" jako kompania. Obsadzono nią teren walk w rejonie ul. Ludnej, Solec, Okrąg i Wilanowskiej.
• W finale walk Niemcy zajęli cały teren Czerniakowa, z którego nielicznym żołnierzom "Parasola", pod silnym ogniem nieprzyjaciela, udało się przedostać na prawy brzeg Wisły. Część dostała się do niewoli i w większości została wymordowana. Pozostali przy życiu ewakuowali się kanałami na teren Mokotowa. Była to dla nich jedyna droga odwrotu. W sumie, na Czerniakowie poległo 90 żołnierzy "Parasola" obojga płci, czyli 65% stanu wprowadzonego do walki na terenie tej dzielnicy. Grupa, która o świcie 20 września 1944 roku dotarła na Mokotów liczyła zaledwie 33 żołnierzy, w tym 9 dziewcząt. Sformowany z niej pluton, zakwaterowany w budynkach przy ul. Odyńca 25 i 27, w ciągu pierwszych czterech dni dokonywał jedynie sporadycznych wypadów do wysuniętych placówek obronnych.
• Koncentryczny atak sił niemieckich na Mokotów rozpoczął się w dniu 24 września, w czasie którego część plutonu "Parasola" brała wówczas udział w walkach na terenie Królikarni i przy ulicy Malczewskiego, w obronie pozycji przy ul. Odyńca, od strony Al. Niepodległości. 25 września w czasie silnego nalotu lotniczego, pod ruinami przysypana została druga część plutonu. Pozostali żołnierze zostali wycofani na ul. Czeczota, a w nocy z 25 na 26 września przerzuceni na drugą stronę Parku Dreszera, na stanowiska u wylotu ul. Ursynowskiej w Al. Niepodległości. Do północy 27 września dowództwo obrony Mokotowa wzmacniało żołnierzami "Parasola" odcinki frontu na skrzyżowaniu ul. Wiktorskiej z Kazimierzowską, następnie w rejonie ul. Bałuckiego, potem na ul. Szustra. Na tę ostatnią skierowany był bowiem silny atak niemieckiej piechoty, wsparty czołgami. Na koniec powierzono im osłonę włazu kanałowego przy ul. Szustra 6, poprzez który ruszyli w drogę powrotną do Śródmieścia. Odwrót trwał 17 godzin i zakończył się o godzinie 17:00 wyjściem z włazu u zbiegu ul. Wilczej i Al. Ujazdowskich, w dniu 28 września. Ulokowano ich na kwaterach w ocalałym domu u zbiegu ul. Wilczej i Kruczej. Na kwaterę tę dołączyli również inni żołnierze "Parasola", pozostający we wrześniu w szpitalach przy ul. Mokotowskiej 55/57 oraz w domu ozdrowieńców przy ul. Mokotowskiej 48. Pozostali na niej do dnia kapitulacji powstania, po czym 4 października 1944 roku rozpoczęła się siedmiomiesięczna niewola niemiecka.

Za walki w powstaniu warszawskim Naczelny Wódz odznaczył batalion Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Szczegóły 1
Szczegóły 2

Adam Borys

---

W batalionie Parasol walczył niespełna 12 letni:

Witold Modelski

---

30 października 1939 roku utworzono komendę harcerskiej organizacji wojskowej, pod nazwą "Wigry", której celem było przygotowanie się do walki zbrojnej z niemieckim okupantem. Przez cały okres konspiracji organizacja działała równolegle do innych organizacji harcerskich: Szarych Szeregów, Hufców Polskich i organizacji harcerek "Bądź Gotów". Organizacja utworzyła konspiracyjną Szkołę Podchorążych Agricola. Prowadzono nabór żołnierzy, aby osiągnąć stan osobowy odpowiadający liczebnością batalionowi. Udało się to zrealizować w 1943 roku, kiedy "Wigry" osiągnęły stan 250 żołnierzy, będących w większości instruktorami harcerskimi i wojskowymi. 1 listopada 1943 roku "Wigry" połączyły się z Szarymi Szeregami, które były znacznie liczniejsze, lecz miały niedostatki kadrowe.
W lipcu 1944 roku stan batalionu rozrósł się do 500 żołnierzy. Dowództwo objął kpt. Eugeniusz Konopacki "Trzaska" - spoczywa na Starych Powązkach: kwatera 131, rząd 4, miejsce 24.
W chwili wybuchu powstania warszawskiego batalion składał się z 3 kompanii: "Witold", "Czesław" i "Edward".
Podczas powstania:

• 1 sierpnia batalion skoncentrował się na Starym Mieście – jako odwód komendanta Okręgu Warszawskiego AK.
• 2 sierpnia kompanie zostały przerzucone na Wolę i obsadziły cmentarz ewangelicki. Od 2 do 6 sierpnia toczono ciężkie walki w obronie wyznaczonego rejonu. Poległo 15 żołnierzy, 25 zostało rannych, a 20 uznano za zaginionych.
• Od 6 do 26 sierpnia oddziały na Starym Mieście toczyły zażarte walki w obronie katedry św. Jana i rejonu ul.: Świętojańskiej, Dziekanii, Kanonii, Jezuickiej, Celnej, Brzozowej oraz kościoła Jezuitów i budynku Archiwum Akt Dawnych.
• 15 sierpnia batalion przeprowadził samodzielne – udane – natarcie na pałac Mostowskich. Spalono jeden niemiecki czołg. W toku ciężkich walk pałac utracono. W dniach od 20 do 22 sierpnia oddział przedostał się kanałami ze Starego Miasta na Żoliborz, zaopatrzył się w broń dostarczoną przez oddziały leśne z Kampinosu i podjął akcję zbrojną od strony Żoliborza w kierunku Dworca Gdańskiego, która miała na celu połączenie Starego Miasta z Żoliborzem. Akcja zakończyła się niepowodzeniem.
• 26 sierpnia dowództwo Grupy "Północ" utworzyło zgrupowanie "Trzaska", którym dowodził "Trzaska". Zadaniem zgrupowania była obrona Starego Miasta od Kamiennych Schodków do kościoła NMP i osłona miejsca postoju dowództwa grupy "Północ" w klasztorze przy kościele św. Jacka. W skład zgrupowania weszły:
  • batalion "Wigry";
  • batalion "Dzik";
  • batalion "Gustaw".
  Walczono m.in. o "Czerwony Dom", fabrykę "Quebracho", starą prochownię, kościół NMP.
• 1 i 2 września oddziały "Wigier" osłaniały ewakuację Starego Miasta kanałami do Śródmieścia a także ewakuowały się. Ci, którzy przeszli, utworzyli pododdział pod dowództwem kpt. Leoncjusza Wancerskiego ps. "Zaremba" (a następnie por. Jana Golańskiego ps. "Roman"), który w składzie zgrupowania "Bartkiewicz". Ciężkie walki toczono m.in. w obronie Zachodniego Dworca Pocztowego, na pl. Napoleona, w rejonie ul. Świętokrzyskiej aż do 2 października.
• 29 września część batalionu, pod dowództwem por. "Kamila", osłaniała odwrót oddziałów AK w Góry Świętokrzyskie i została rozbita w walce pod Jaktorowem.

W toku walk batalion poniósł straty obejmujące ponad 160 zabitych, ok. 180 zaginionych i ok. 120 rannych żołnierzy. Wielu poniosło śmierć od wybuchu pojazdu Schwere Ladungsträger B IV na ul. Kilińskiego.
Wielu rannych zostało zamordowanych w szpitalu przy ul. Długiej 7 po zajęciu Starego Miasta przez Niemców.
Po kapitulacji 133 "wigierczyków" z dowódcą – jako 9 kompania 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej AK – opuściło Warszawę.
Szczegóły

Położenie grobu: kwatera A24, rząd 8,miejsce 13 Kilka dni po wybuchu powstania warszawskiego z pomocą walczącemu miastu przyszło lotnictwo alianckie.
W nocy z 14 na 15 sierpnia 1944 roku wystartowało do Warszawy 26 maszyn: 8 Liberatorów i 6 Halifaxów z 148 i 178 Dywizjonu RAF, 7 Liberatorów z 31. Dywizjonu SAAF (South African Air Force) i 2 Liberatory i 3 Halifaxy polskiej 1586. Eskadry Specjalnego Przeznaczenia. Nad Warszawą zostały zestrzelone trzy samoloty alianckie spieszące z pomocą walczącej Warszawie. Jeden z nich, Liberator KG-871, z kanadyjską załogą w składzie:

• Capt Nicolaas Van Rensburg – SAAF
• Lt Ray Arras Lavery – SAAF
• Lt John Christopher Branch-Clark – SAAF
• WO2 Joseph Arnold Meyer – SAAF
• WO Reginald Walter Stafford – SAAF
• Sgt Edward Hall Turner – RAFVR
• WO2 Ben Nevis Woods – SAAF

został trafiony przez artylerię przeciwlotniczą i rozbił się na terenie Golędzinowa u zbiegu ul. Jagiellońskiej i Pożarowej - obecnie ul. Batalionu Platerówek.
Załoga została pochowana na cmentarzu kamionkowskim (przy kościele Matki Boskiej Zwycięskiej), a następnie na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. W 1947 roku poległych ekshumowano i przewieziono do Kanady. Na cmentarzu pozostała mogiła z oryginalnym płatem śmigła.

Tablica pamiątkowa w miejscu katastrofy
https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP2649#cache-pics
Pierwsza pomoc została udzielona w nocy z 3 na 4 sierpnia 1944 roku przez trzy załogi pod dowództwem kpt. Stanisława Daniela, por. Tadeusza Nenckiego i ppor. Stanisława Kleybora, dokonały one udanych zrzutów w rejonie cmentarza na Woli, gdzie walczyło Zgrupowanie "Radosław". Zrzuty zostały dokonane pomiędzy godziną 0.48 a 1.43.
Lotnicy wielokrotnie przeprowadzali naloty ze zrzutami zaopatrzenia dla powstańczych oddziałów na tereny znajdujące się pod kontrolą Niemców. Wsparcie, które niosły załogi samolotów Królewskich Sił Powietrznych (RAF) Południowoafrykańskich Sił Powietrznych (SAAF), Królewskich Australijskich Sił Powietrznych (RAAF), Królewskich Kanadyjskich Sił Powietrznych (RCAF), Sił Powietrznych Armii Stanów Zjednoczonych (USAAF) w sposób zdecydowany różniło się od postawy polityków i dowódców.
Misja, jakiej się podjęli piloci, nierzadko okupiona najwyższą ofiarą, była wyrazem solidarności i żołnierskiego braterstwa zarówno wobec polskich żołnierzy, jak i walczącego miasta.
W przeciągu dwóch miesięcy powstania, siły SOE przeprowadziły 196 lotów z czego 91 lotów wykonała 1586 Eskadra Specjalnego Przeznaczenia (polska), 50 lotów dywizjony 148 i 178 Dywizjon RAF i 55 lotów 31. Południowoafrykański dywizjon SAAF. Dokonano 115 zrzutów na Warszawę, Kampinos i Las Kabacki. Łącznie samoloty SOE zrzuciły 870 zasobników. Lotnictwo amerykańskie w sile 110 bombowców B-17 przeprowadziło 107 zrzutów. Nad trzema dzielnicami Warszawy zrzuconych zostało 1284 zasobników z których powstańcze oddziały przechwyciły tylko 228. Przez cały okres powstania jednostki SOE straciły 39 samolotów. W następstwie zestrzeleń straconych zostało 36 załóg. Siły amerykańskie straciły dwa bombowce i jedną załogę. We wszystkich przeprowadzonych operacjach wzięło udział 2472 pilotów z czego 637 stanowili Polacy, 735 Brytyjczycy oraz piloci z Południowej Afryki i 1 100 Amerykanie ponadto piloci sił powietrznych z Kanady i Australii. Zestrzelonych zostało 256 pilotów z których ocalało 41.
Źródło 1 Źródło 2 Źródło 3

Pomnik upamiętnia żołnierzy Armii Krajowej poległych w czasie powstania warszawskiego i okupacji niemieckiej.
Inicjatorami budowy pomnika byli żołnierze i członkowie rodzin żołnierzy ze zgrupowania "Radosław", którzy jako pierwsi rozpoczęli grzebanie na cmentarzu Wojskowym na Powązkach grzebanie poległych powstańców w kwaterach zbiorowych według przynależności do poszczególnych oddziałów. Spośród prac zgłoszonych w zorganizowanym w lutym 1946 roku konkursie do realizacji wybrano projekt Heleny Kłosowicz ps. "Monika" z batalionu "Łukasiński".
Pomnik został odsłonięty 1 sierpnia 1946 roku.

Pomnik stanowi centralny punkt zwartego obszaru kwater, w których znajdują się groby żołnierzy wszystkich oddziałów Armii Krajowej walczących w powstaniu ekshumowanych z różnych części miasta w latach 1945–1947.
Co roku 1 sierpnia o godz. 17.00 (w godzinę "W") przy pomniku odbywają się uroczystości rocznicowe z udziałem przedstawicieli władz, kombatantów, ich rodzin oraz mieszkańców Warszawy.
Szczegóły