ZABYTKOWE CMENTARZE WYZNANIOWE NA POWĄZKACH W WARSZAWIE

Ustanowienie „Pomników Historii”
3 lipca 2014 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego podpisał rozporządzenie w sprawie uznania za Pomniki Historii: Zespołu zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach w Warszawie: Cmentarz Powązkowski, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany, Cmentarz Żydowski, Cmentarz Muzułmański Kaukaski i Cmentarz Muzułmański Tatarski w Warszawie.
Uznanie obiektu nieruchomego za Pomnik Historii jest jedną z prawnych form ochrony konserwatorskiej zgodnie z art. 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dotyczy zabytków nieruchomych, o szczególnej wartości dla kultury, wpisanych uprzednio do rejestru zabytków.
Status Pomnika Historii jest szczególną formą nobilitacji i oznacza uwzględnienie obiektu w elitarnym gronie najważniejszych zabytków o znaczeniu ogólnokrajowym. Zabytek taki posiada wartości historyczne, naukowe i artystyczne o znaczeniu ponadregionalnym dla polskiego dziedzictwa kulturalnego – wartości utrwalone w świadomości społecznej, stanowiące źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń.
Zespół jest jedną z najstarszych nekropolii w Polsce. Na przestrzeni dwóch stuleci na terenach historycznych Powązek powstały cmentarze wyznawców trzech religii: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu.
Terytorialna koegzystencja różnych kultur i tradycji w obrębie jednej nekropolii jest zjawiskiem unikalnym nie tylko w skali krajowej. Wielokulturowy charakter Zespołu kształtował się pod wpływem przełomowych zmian społecznych i geopolitycznych na przełomie XVIII - XIX ww. Nekropolie były terenem walk powstań niepodległościowych i miejscem wielu demonstracji patriotycznych.
Na cmentarzach spoczywają najwybitniejsi przedstawiciele polskiej kultury nauki i polityki. Będąc pomnikiem dziejów nekropolie kształtują świadomość historyczną współczesnych pokoleń i stanowią ważną część polskiego dziedzictwa kulturowego.

Cmentarz Powązkowski
Cmentarz Starych Powązek, to jeden z najpiękniejszych i szczególnie cennych w Europie, jest panteonem dwustu lat trudnej sławy i chwały Warszawy. Jego wyjątkowe znaczenie polega na tym, że stanowi wszechstronnie bogate muzeum dziejów miasta, którego już nie ma" - pisał Jerzy Waldorff, założyciel i wieloletni przewodniczący Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami.
Cmentarz został założony 4 listopada 1790 (dzień św. Karola Boromeusza) na działce podarowanej przez rodzinę Szymanowskich. Poświęcono go 20 maja 1792 w obecności króla i początkowo zajmował powierzchnię ok. 2,6 ha.
W 1792 ukończono tam budowę kościoła św. Karola Boromeusza, ufundowanego przez duchowieństwo warszawskie, a zaprojektowanego przez Dominika Merliniego. Jeszcze przed poświęceniem cmentarza wystawiono tam również tzw. katakumby.
W 1812 roku miało miejsce pierwsze poszerzenie terenu cmentarza. Grunty przekazane zostały przez osobę z rodziny Korwin-Szymanowskich. Kolejne poszerzenie cmentarza miało miejsce w 1820 o grunty sprzedane przez Jakuba Łaszczyńskiego zajmujące obecne kwatery 27 i 34 oraz klin od nr 27 wprost do numeru 177 wprost. Kolejne poszerzenie cmentarza miało miejsce w 1830 roku. Zakupiono kolejne grunty od rodziny Łaszczyńskich (kwatery nr 28 Wprost 30 Wprost 32 Wprost i I-IV). W 1837 roku cmentarz został powiększony o kolejne 13 hektarów wzdłuż obecnej ulicy Tatarskiej i od ulicy Powązkowskiej do ulicy Ostroroga. Na zakupionych terenach znajdują się obecnie kwatery 47/48 do 63, od 71 do 104, od 83 do 104, od 83 do 123, od 105-112, od 113 do 115. W 1841 rozszerzono cmentarz o parcele majątku Ciszewskich, znajdowały się na nich kwatery 162-176. Po kolejnej rozbudowie z 1844 roku cmentarz poszerzył się o kwatery od H do M, 43,44, 177-Q. Rok później na skutek regulacji drogi przez wojsko, cmentarz został poszerzony o tereny kwater 64-68 oraz N-U[10]. W latach 1851–1852 cmentarz powiększył się o tereny kupione od Józefy Graffowej i Marianny Ścisłowskiej. Kolejne poszerzenia cmentarza z lat 1864, 1865 i z 1871 roku zostały przeprowadzone przez Radę Administracyjną Królestwa Polskiego na zasadzie wywłaszczenia[10]. W późniejszych latach na skutek kolejnych korekt ulic cmentarz osiągnął obecną powierzchnię 43 hektarów.
Po zniwelowaniu w 1875 wału Lubomirskiego i przeprowadzeniu w jego miejscu ulicy Okopowej w 1887 nekropolia została włączona w granice administracyjne Warszawy.
We wrześniu 1939 r. kościół doznał znacznych uszkodzeń, wiele grobów 29 kwater uległo zniszczeniu od ostrzału artyleryjskiego. W katakumbach spłonął dach, a dalszego dzieła zniszczenia niezabezpieczonego budynku do¬pełniły warunki atmosferyczne dwóch najbliższych zim.
W czasie II Wojny Światowej Warszawa była kilkanaście razy bombardowana przez lotnictwo sowieckie, w tym przeprowadzono 3 naloty dywanowe. Z powodu mało precyzyjnego wyboru celów na przykład bomby przeznaczone na zabudowania i tory kolejowe Dworca Gdańskiego spadały często na Stare Powązki. Doszczętnemu zniszczeniu uległy kwatery nr 178 i 179 oraz III brama od ul. Powązkowskiej (do dzisiaj nie odbudowana), zostały także zbombardowane katakumby.

Zniszczone groby na Cmentarzu Powązkowskim - nalot z 1 na 2 września 1942 r.
Krzysztof Jaszczyński, „Barbarzyństwo czy nieudolność” – o nalotach lotnictwa radzieckiego na Warszawę w latach 1941-1943 KRONIKA WARSZAWY 2 146 2011


Tu była III brama


Tablica na murze Cmentarza Powązkowskiego

Podczas wojny organizacje konspiracyjne korzystały z obszernych grobowców, lokując w nich broń, amunicję, a nierzadko także ukrywając zagrożonych ludzi. Przez teren cmentarza wiódł też szlak transportów żywnościowych do getta.
Podczas Powstania Warszawskiego na Cmentarzu Powązkowskim nie toczono bezpośrednich walk, ale cmentarz był stanowiskiem artylerii i pan¬cernej broni niemieckiej. Ciężki sprzęt bojowy jeżdżący wówczas po jego terenie dokonał wielu zniszczeń wśród pomników i nagrobków. W tych powstańczych dniach niemieckie bombardowanie zburzyło i spaliło gmach kościoła. W ogniu pożarów zginęła cała ogromna dokumentacja archiwalno-kancelaryjna cmentarza.
Gdy Wola podpisała kapitulację armia niemiecka przeszła przez cmentarz, ale go nie uszkodziła.
Do 1970 trwała odbudowa katakumb, na skutek braku dokumentacji i zniszczeń wojennych nie wszystkie udało się odrestaurować i przywrócić na właściwe miejsce. W budynku katakumb zorganizowano również mauzoleum, gdzie złożono prochy zamordowanych w obozach koncentracyjnych.
W 1974 z inicjatywy Jerzego Waldorffa powstał Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami, któremu po jego śmierci (1999) nadano jego imię. Aby zapewnić środki finansowe na remonty kaplic, nagrobków i rzeźb znajdujących się na cmentarzu Waldorff zainicjował coroczną kwestę na ten cel prowadzoną przez dziennikarzy, aktorów, artystów i innych ludzi kultury.
W 2012 zawalił się ceglany mur oddzielający Stare Powązki od cmentarza żydowskiego; zniszczeniu uległo około 70 nagrobków.
W 2019 na cmentarzu znajdowało się ok. 70 tys. nagrobków.
Powierzchnia cmentarza wynosi 43 hektary.
Na cmentarzu pochowanych jest około 1 milion osób, wśród nich jest wielu znanych i zasłużonych ludzi, w tym żołnierze powstań narodowych od insurekcji kościuszkowskiej do powstania warszawskiego, działacze niepodległościowi, wybitni pisarze, poeci, uczeni, artyści, myśliciele, lekarze, prawnicy, politycy, sportowcy, duchowni.
Cmentarz Powązkowski to wielka księga narodowej pamięci, tam właśnie spoczęli najznamienitsi artyści, pisarze, politycy, przemysłowcy, naukowcy oraz ci, którzy przez lata walczyli o wolną Polskę. Spacerując alejkami, podziwiając dzieła sztuki sepulkralnej, czytając inskrypcje nagrobne, odkrywamy historię zapisaną w tym wyjątkowym miejscu. Spacer po Cmentarzu Powązkowskim jest jak czytanie encyklopedii polskiej historii i kultury. Spacer alejkami Cmentarza to doskonała okazja, by poznać historię miejsca poprzez losy niegdyś tam żyjących. Pojedynczy grób jest kotwicą pamięci i świadectwem istnienia pojedynczej osoby lub rodziny. Natomiast cmentarz jest świadectwem funkcjonowania całego społeczeństwa.
Cmentarz Powązkowski to nie tylko miejsce spoczynku wybitnych osobistości, ale także prawdziwa skarbnica dzieł sztuki w postaci rzeźb i nagrobków, określanych mianem małej architektury. Na Powązkach swoje dzieła pozostawili najwybitniejsi polscy rzeźbiarze XIX i XX wieku. Znajdziemy tu wybitne dzieła klasycyzmu, secesji i sztuki współczesnej. Posiadają one wyjątkową wartość historyczną, artystyczną i edukacyjną. Cmentarz pełni funkcję zabytków tak samo jak pałace, świątynie, zamki i inne obiekty.
Kilka lat temu w grobowcu rodziny legendarnego spikera telewizyjnego Jana Suzinaz znaleziono w łusce pocisku armatniego sztandar 6. Pułku Ułanów Kaniowskich.
Sztandar 6. Pułku Ułanów Kaniowskich
https://www.zw.com.pl/artykul/354477.html
https://www.zw.com.pl/artykul/354477.html
https://zwiedzanie-powazek.pl/cmentarz-stare-powazki/historia-starych-powazek/
https://whu.org.pl/2017/11/16/gdzie-sie-podziala-iii-brama/
https://hankawarszawianka.com/cmentarze-warszawy-%E2%80%93-czego-o-nich-nie-wiesz
Cmentarz Ewangelicko-Reformowany
Nekropolia została założona w 1792 (tablica erekcyjna do dzisiaj znajduje się na słupie głównej bramy przy ul. Młynarskiej) dla wiernych Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, pod którego opieką pozostaje do dziś. Powierzchnia cmentarza wynosi 1,7 hektara.
W 1794 i 1831 cmentarz został poważnie zniszczony.
W czasie powstania warszawskiego 1944 roku na jego terenie toczyły się ciężkie walki. Cmentarz został wówczas częściowo zniszczony. Spłonęła m.in. cała dokumentacja cmentarna oraz część zabudowy.
Na cmentarzu znajduje się kaplica rodowa – jest nią grób Kronenbergów. Odgrywała ona rolę domu przedpogrzebowego od 1945 do 1983, kiedy to wybudowano nowy gmach, który swoją neogotycką architekturą pasuje do otoczenia (znajduje się on w najstarszej części cmentarza, bez prawie żadnego grobu powojennego).
Na cmentarzu spoczywają również wyznawcy innych niż Kościół Ewangelicko-Reformowany kościołów protestanckich i Kościoła Anglikańskiego oraz osoby bezwyznaniowe.
W 1965 roku nekropolia została wpisana do rejestru zabytków.

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski
Nekropolia została założona 2 maja 1792. Projektantem był Szymon Bogumił Zug.
W latach 1833−1835 zbudowano kaplicę rodziny Halpertów, która zaczęła służyć gminie luterańskiej jako kaplica przedpogrzebowa.
W czasie powstania warszawskiego w 1944 roku przez kilka dni na jego terenie toczyły się ciężkie walki, które spowodowały duże zniszczenia. Powstańcy, żołnierze batalionu „Parasol”, w wyniku niemieckiego natarcia zostali wyparci z terenu nekropolii 9 sierpnia 1944.
Przy wschodnim murze znajduje się lapidarium, w którym zgromadzono płyty i nagrobki, głównie z XIX wieku, które po zniszczeniach nekropolii (w tym ksiąg cmentarnych) trudno było umieścić na pierwotnym miejscu. Na cmentarzu spoczywa około 100 tys. zmarłych.
Na cmentarzu znajdują się bezcenne pomniki wielkiej wartości artystycznej i historycznej, są one wymienione w pod adresem: https://journals.pan.pl/Content/108147/PDF/RHSzt.%20XLII%202017%208-A.Skrodzka.pdf

Cmentarz Żydowski
Cmentarz żydowski w Warszawie to największy cmentarz żydowski w województwie mazowieckim, drugi co do wielkości w Polsce (po nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi) i jeden z największych na świecie.
Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,6 ha.
Na cmentarzu do wojny odbyło się 140 tysięcy pochówków, z czego dużą częścią były pochówki dzieci, którym zazwyczaj nie stawiano nagrobków albo których nagrobki zostały pod nasypami. Dziś mamy widoczne i czytelne ponad 82 tysiące macew, do tego około 8 tysięcy leżących pod ziemią lub napisem do dołu macew, które będzie można odczytać po przejściu zieleniarzy i archeologów i pewnie jeszcze jakieś 10 tysięcy nagrobków, których już odczytać się nigdy nie będzie dało. Na cmentarzu zostało pochowanych około 200 tysięcy osób, włącznie z grobami masowymi z czasów wojny.
Nagrobki stanowią jeden z najcenniejszych zabytków małej architektury Warszawy i Polski.
Teren cmentarza jest podzielony na kwatery: ortodoksyjną, postępową, dziecięcą, porządkową, wojskową i gettową, a w ortodoksyjnej jeszcze na kobiecą i męską oraz specjalną do chowania świętych ksiąg. Nekropolia jest czynna i służy żydowskiej społeczności Warszawy i okolic.
Cmentarz w latach 1806–1918
W 1806 zarząd warszawskiej gminy żydowskiej wystąpił do rządu z prośbą o zgodę na urządzenie za rogatkami Wolskimi cmentarza dla ludności żydowskiej. Zgoda została wydana w tym samym roku, po czym natychmiast przystąpiono do urządzania cmentarza.
Powołano wówczas bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które administrowało nekropolią, a w swoich decyzjach było niezależne i w pełni autonomiczne. Do celów pochówkowych cmentarz został otworzony pod koniec tego samego roku. Przez wiele lat cmentarz był traktowany jako elitarny i był wykorzystywany przez bogatszą społeczność żydowską. Pochówki uboższych Żydów kierowano na cmentarz na Bródnie.
W 1877 z inicjatywy zamożnych członków warszawskiej gminy żydowskiej, wybudowano okazały, późno klasycystyczny budynek mieszczący synagogę oraz dwa domy przedpogrzebowe.
Cmentarz w latach 1918–1939
Kiedy po zakończeniu I wojny światowej cmentarz został zupełnie zapełniony, wykorzystano system nasypów polegający na usunięciu nagrobków w kwaterze dziecięcej i usypaniu minimum 1 metra nowej warstwy ziemi na miejscach pochówku mających powyżej 50 lat.
W okresie międzywojennym cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem. W 1936 dokonano ostatniego nasypu. W 1939 rozpoczęto budowę Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski.
Cmentarz w okresie II wojny światowej
Podczas okupacji niemieckiej, w listopadzie 1940 nekropolia znalazła się w granicach getta, z którego została wyłączona w październiku 1941. Teren cmentarza stanowił ważną drogę szmuglu żywności do dzielnicy zamkniętej. Cmentarz został częściowo zdewastowany. Przeprowadzano na nim masowe pochówki osób zmarłych w getcie oraz zamordowanych w czasie wielkiej akcji deportacyjnej latem 1942 roku.
15 maja 1943 po likwidacji getta warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie budynki znajdujące się na cmentarzu, w tym dom przedpogrzebowy z synagogą. Ocalała jedynie studzienka.
Podczas Powstania Warszawskiego żołnierze z batalionów „Zośka” i „Parasol” walcząc na tym cmentarzu, bronili dostępu do Śródmieścia.
Okres powojenny i czasy współczesne
Po zakończeniu wojny na cmentarzu ponownie zaczęły odbywać się pochówki. W międzyczasie władze państwowe planowały przeprowadzić nową ulicę przez środek cmentarza i usunięcie przy okazji ponad 5400 nagrobków. Owe plany nie zostały zrealizowane, dzięki czemu teren cmentarza ocalał.
Powierzchnia cmentarza wynosi 33,6 hektara. Pochowanych jest na nim 200 tysięcy osób, włącznie z grobami masowymi z czasów wojny.
Cmentarz jest cały czas czynny i służy społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic. Średnio odbywają się tutaj dwa pogrzeby w miesiącu.
Cmentarz jest udostępniony do zwiedzania.

Muzułmański Cmentarz Kaukaski
Cmentarz jest starszym z dwóch (drugi to Muzułmański Cmentarz Tatarski) istniejących w Warszawie cmentarzy muzułmańskich.
Powstał na gruntach zakupionych przez władze rosyjskie w 1830 roku za 2152 ruble od warszawskiej parafii ewangelicko-augsburskiej. Został założony w latach 1838−1839. Ma 0,1 hektara powierzchni.
Nekropolia była użytkowana do 1867. Chowano na niej żołnierzy wyznania muzułmańskiego z wojska rosyjskiego oraz przyjezdnych kupców i mieszkańców Warszawy wyznania islamskiego. Cmentarz zamknięto po 30 latach użytkowania.
W czasie Powstania Warszawskiego Muzułmański Cmentarz Kaukaski doznał poważnych zniszczeń. Walczyły tu harcerskie bataliony AK „Wigry” i „Antoni” ze zgrupowania ppłk. Franciszka Rataja „Pawła”. W pobliżu przebiegała linia frontu – co spowodowało, że niemieckie czołgi i miny samobieżne dokonały ogromnego spustoszenia nekropolii. Stratowane nagrobki i uszkodzona zieleń nie zostały nigdy naprawione i zrekultywowane. . Obecnie można zobaczyć tylko niewielkie pozostałości świadczące o spoczywających tu osobach.

Teren po zniszczonych grobach
Obecnie cmentarz ponownie jest czynny. Chowani są tu uchodźcy z Czeczenii.
https://www.straznicyczasu.pl/viewtopic.php?t=2046
https://www.przewodnik.wola.waw.pl/page/1429,muzulmanski-cmentarz--tatarski.html
https://polskie-cmentarze.pl/index.php/pl/Ciekawe-miejsca/Wojewodztwo-Mazowieckie/Powiat-m.-st.-Warszawa/Gmina-M.-st.-Warszawa/Warszawa/Muzulmanski-Cmentarz-Tatarski
https://eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?t=8263


Cmentarz Muzułmański Tatarski
Cmentarz został założony w 1867 po zamknięciu z powodu zapełnienia Muzułmańskiego Cmentarza Kaukaskiego przy ul. Młynarskiej, z inicjatywy warszawskiego imama Seifetdina Chosianowa Sinnajewa.
Pierwotnie miał powierzchnię około 0,5 hektara, zaś obecnie zajmuje około 0,6 hektara.
Początkowo byli na nim chowani głównie muzułmańscy żołnierze armii rosyjskiej stacjonujący w Warszawie. Później zaczęto grzebać tu innych muzułmanów. Jest on miejscem spoczynku polskich Tatarów, głównie wywodzących się z obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jeszcze pod koniec XIX w. cmentarz podzielony był na część dla bogatszych (na prawo od wejścia) i część dla biedniejszych (na lewo od wejścia). Potem ten podział zarzucono z inicjatywy warszawskiego imama.
Podczas I wojny światowej spoczęli tu zmarli w niemieckiej niewoli żołnierze rosyjscy wyznający islam.
W 1942 roku w toku sowieckich nalotów lotniczych na skupiska niemieckich oddziałów, jedna ze stacjonujących w sąsiedztwie jednostek pancerno-zmotoryzowanych, po wyłamaniu muru od strony ul. Kozielskiej, szukała osłony na cmentarzu pod wyniosłymi drzewami. Nagrobki i mogiły zostały wówczas rozjechane przez czołgi, działa samobieżne i samochody. Została wtedy zniszczona kwatera grobów jeńców wojennych - żołnierzy rosyjskich wziętych do niewoli w 1915 r. oraz wojskowych tureckich. Teren pozostał pusty, bo muzułmanie nie grzebią zmarłych w miejscu, gdzie były już groby. Wtedy też spalono całą dokumentację.
Najstarsze zachowane nagrobki znajdują się obecnie na lewo od wejścia, przed budynkiem administracyjnym.
W 1984 nekropolia została wpisana do rejestru zabytków.

Podstawa opracowania
W niniejszym opracowaniu zamieszczono informacje wstępne z opisu przewodników dostępnych pod adresem: Przewodniki po Cmentarzach Zabytkowych , uzupełnione szczegółami z książki autorstwa Karola Mórawskiego: PRZEWODNIK HISTORYCZNY PO CMENTARZACH WARSZAWSKICH, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa 1980.