OBRONA CMENTARZY WOLSKICH

Wprowadzenie
Przez Wolę przechodziła ważna arteria komunikacyjna, trasa Wolska–Chłodna–Elektoralna–Senatorska–Most Kierbedzia była szlakiem w centralnej części frontu wschodniego dającym możliwość zaopatrywania niemieckich oddziałów na prawym brzegu Wisły. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku tą drogą podążały przerzucone z Włoch oddziały doborowej Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”.
W powstańczych planach odgrywało szczególną rolę Zgrupowanie „Radosław”, nazwane tak od pseudonimu swojego dowódcy – ppłk. Jana Mazurkiewicza). Było one najsilniejszym i najbardziej elitarnym zgrupowaniem Armii Krajowej walczącym w powstaniu warszawskim. W jego skład wchodziły m.in. stosunkowo dobrze uzbrojone i zaprawione w potyczkach z Niemcami oddziały: Brygada Dywersji „Broda 53” (w składzie m.in. Batalion „Zośka”), Batalion „Parasol” oraz Batalion „Pięść". 1 sierpnia zgrupowanie liczyło około 2300 ludzi.
Zgrupowanie miało stanowić odwód pozostający w wyłącznej dyspozycji KG AK, a także zapewniać bezpośrednią ochronę kierownictwu Polskiego Państwa Podziemnego – zarówno przed Niemcami, jak i w momencie wkroczenia do miasta oddziałów Armii Czerwonej. Ze względu na fakt, iż dowództwo AK wybrało na swą siedzibę fabrykę Kamlera przy ul. Dzielnej 72 na Woli, Kedyw otrzymał rozkaz zabezpieczenia jej najbliższej okolicy. W tym celu oddziały ppłk. „Radosława” miały opanować obiekty położone we wschodniej części Woli – rejon ul. Okopowej oraz pobliski zespół cmentarzy wyznaniowych na Powązkach.
W momencie wybuchu powstania na Woli przebywały pododdziały Dywizji „Hermann Göring” o sile około 1000 żołnierzy i 20 czołgów.
Okres 1 - 4 sierpnia
1 sierpnia batalion „Zośka” zdołał bez większych strat zdobyć umocnione koszary w szkole św. Kingi przy ul. Okopowej 55A (wzięto tam 32 jeńców), a także obsadził pobliski cmentarz żydowski i garbarnię Pfeiffera przy ul. Okopowej 58/72. W tym samym czasie batalion „Pięść” obsadził cmentarz ewangelicki (ewangelicko-luterański), a batalion „Parasol” – cmentarz kalwiński (ewangelicko-reformowany) . W kolejnych dniach brygada „Broda 53” obsadziła cmentarz żydowski.
Po wybuchu powstania Niemcy próbowali przebić przejście arterią wolską. Przez pierwsze dni powstańcy z Woli utrzymali swoje pozycje.
2 sierpnia żołnierze Batalionu „Zośka” zdobyli dwa niemieckie czołgi typu PzKpfw V „Panther”. Sukces ten – w połączeniu z wcześniejszym zdobyciem niemieckiej ciężarówki z amunicją czołgową przez żołnierzy Batalionu „Pięść” – umożliwił sformowanie powstańczego plutonu pancernego pod dowództwem porucznika Wacława Micuty ps. „Wacek.
3 sierpnia alianckie Dowództwo Sił Powietrznych Obszaru Morza Śródziemnego otrzymało rozkaz rozpoczęcia zrzutów dla powstańców. W kwaterze we włoskim Brindisi podjęto decyzję, że zrzuty owszem będą, ale w podwarszawskich lasach. Tak postanowił marszałek lotnictwa John Slessor. Podczas pierwszego lotu z pomocą (w nocy 3/ 4 sierpnia) doszło do niesubordynacji. Polscy lotnicy z 1586. Eskadry Specjalnego Przeznaczenia zignorowali rozkaz Slessora i bohatersko polecieli nad Warszawą. Trzy załogi bombowców pod dowództwem kpt Stanisława Daniela, por Tadeusza Nenckiego i ppor Stanisława Kleybora dokonały udanych zrzutów m.in. na Cmentarz Żydowski, gdzie walczyło zgrupowanie "Radosław". Zrzuty zostały dokonane pomiędzy godziną 0.48 a 1.43. Szczególnie przydatne były przeciwpancerne NiePiaty, które umożliwiły stawianie skutecznego oporu atakującym oddziałom niemieckim. Ta niesubordynacja lotników wpłynęła na decyzję Slessora o zaprzestaniu zrzutów dla powstańców.
4 sierpnia do Warszawy dotarły pierwsze oddziały odsieczy zorganizowanej dla niemieckiego garnizonu.
4 sierpnia Komendant Główny Armii Krajowej gen. Tadeusz Bór-Komorowski wysłał meldunek do Londynu, w którym kategorycznie wezwał o pomoc. Żądał zaopatrzenia w broń i amunicję drogą powietrzną, jako teren zrzutów wskazał Cmentarz Żydowski na Okopowej. Po interwencji rządu RP na uchodźstwie, Polakom zezwolono na ochotnicze i - jak to ujęto - "ryzykowne" loty nad Warszawą.
Okres 5 - 9 sierpnia
5 sierpnia od wczesnych godzin porannych improwizowana grupa policyjna z Kraju Warty SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha oraz złożony z kryminalistów Pułk Specjalny SS „Dirlewanger” zaatakowały polskie barykady na ulicach Wolskiej i Górczewskiej. W godzinach popołudniowych Niemcy sforsowali barykadę na ulicy Wolskiej i dotarli do skrzyżowania ulic Chłodnej i Towarowej. Oddziały Zgrupowania „Radosław” próbowały zaatakować skrzydło przeciwnika od strony cmentarza ewangelickiego, jednak natarcie załamało się pod silnym ogniem nieprzyjaciela. Tego samego dnia rozpoczęła się eksterminacja mieszkańców Woli na masową skalę. W dniach 5–7 sierpnia 1944 roku Niemcy zamordowali tysiące mężczyzn, kobiet i dzieci. Szacuje się, że liczba ofiar wyniosła od 30 do 65 tysięcy ludzi.
6 sierpnia kontynuowali uderzenie, jednak tym razem postanowili zabezpieczyć swoją flankę i jednocześnie zaatakowali powstańcze oddziały Zgrupowania „Radosław” stacjonujące w rejonie wolskich cmentarzy. Po zaciętych walkach, około godziny 16:00 Niemcy opanowali cmentarze kalwiński i ewangelicki. Polscy obrońcy wycofali się na ulicę Okopową. Zadowoleni sukcesem Niemcy zatrzymali natarcie. Podpułkownik „Radosław” przeprowadził przegrupowanie i rozpoczął przygotowania do przeciwnatarcia. W tym czasie niemieckie bombowce nurkujące przypadkowo zbombardowały własnych żołnierzy na cmentarzu ewangelickim. Polacy ruszyli do ataku i odzyskali utracone cmentarze. Tego dnia poległa m.in. łączniczka batalionu „Parasol” Krystyna Wańkowicz ps. „Anna” – córka Melchiora Wańkowicza.
7 sierpnia Niemcy opanowali arterię Wolską na odcinku do Ogrodu Saskiego. Kolejne natarcie na wolskie cmentarze poprzedzono ostrzałem niemieckiej artylerii i atakami lotnictwa. Początkowo żołnierze „Radosława” zdołali utrzymać swoje pozycje, jednak nalot dwudziestu bombowców na cmentarz kalwiński zmusił do odwrotu oddziały „Parasola”. Po godzinie siedemnastej powstańcy ruszyli do kontrnatarcia i odzyskali utracony teren w rejonie cmentarza.
Podczas walk 5–7 sierpnia Zgrupowanie „Radosław” straciło około 1000 żołnierzy. Brakowało amunicji. Po utracie arterii wolskiej formacja została osamotniona i jej sytuacja taktyczna była bardzo zła. Niemieckie ataki groziły okrążeniem. Podpułkownik „Radosław” poważnie rozważał możliwość wycofania swoich oddziałów przez Powązki do Puszczy Kampinoskiej, jednak nie uzyskał na to zgody dowództwa. Prawdopodobnie liczył na zmianę decyzji przełożonych i przez kolejne dni przeciągał walki w rejonie Powązek. Błędnie liczono także na odciążający atak oddziałów Armii Krajowej z Puszczy Kampinoskiej.
W nocy z 7 na 8 sierpnia Zgrupowanie „Radosław” przegrupowano w sposób umożliwiający dalszą obronę cmentarzy i ewentualną szybką ewakuację:

• Batalion „Zośka” obsadzał cmentarz żydowski i część cmentarza ewangelickiego;
• Batalion „Parasol” obsadzał cmentarz kalwiński i część cmentarza ewangelickiego;
• Brygada „Broda 53” (z wyłączeniem „Zośki”) stacjonowała w rejonie szkoły św. Kingi przy ul. Okopowej;
• Batalion „Pięść” obsadzał południową flankę Kedywu (skrzyżowania ul. Żytniej z Karolkową i Okopową).

Tej samej nocy podjęto próbę wyeliminowania z walki niemieckiego pociągu pancernego, którego artyleria dotkliwie dawała się we znaki obrońcom cmentarzy. W tym celu sformowano 20-osobową grupę wypadową złożoną z żołnierzy Batalionu „Zośka”, dowodzonych przez sierżanta podchorążego Andrzeja Sowińskiego ps. „Zagłoba”. Z powodu niedokładnego rozpoznania oddział wpadł jednak przy samych torach na zamaskowaną niemiecką placówkę. Poległo sześciu polskich żołnierzy, a kilku innych – w tym „Zagłoba” – odniosło rany. Pociąg nadal bez przeszkód mógł się poruszać wzdłuż linii kolei obwodowej.
Rankiem 8 sierpnia nastąpił silny atak z prawie wszystkich stron. Bitwa była bardzo zacięta, dochodziło do walk wręcz. Powstańcy zostali wyparci z cmentarzy kalwińskiego i ewangelickiego. Przełamano powstańczą obronę na wielu innych odcinkach. Straty po obu stronach były bardzo duże. Krytyczną sytuację żołnierzy „Radosława” uratowało uderzenie batalionu „Zośka” wyprowadzone z rejonu cmentarza żydowskiego na niemiecką flankę. Zdołano odzyskać cmentarz ewangelicki. Kolejny dzień rozpoczął się od ostrzału artyleryjskiego i nalotów lotnictwa. Walki na cmentarzu ewangelickim były bardzo zażarte. Wieczorem powstańcy zostali wyparci z tego rejonu i niemieckie natarcie ruszyło na cmentarz żydowski. Stopniowo wycofywano wykrwawione powstańcze oddziały. W nocy nastąpiła kolejna nieudana próba wykluczenia z walki pociągu pancernego. 10 sierpnia walki objęły także okolice cmentarza katolickiego.
Okres 10 - 11 sierpnia
10 sierpnia w godzinach wieczornych Zgrupowanie „Radosław” przy użyciu zdobycznych samochodów rozpoczęło ewakuację rannych i jeńców na Stare Miasto.
11 sierpnia nad ranem nastąpił kolejny silny ostrzał artyleryjski. Niemcy wprowadzili do walki także samobieżne miny „Goliath”. Na większości odcinków opór Polaków został przełamany. Powstańcom groziło odcięcie od Starego Miasta. Sytuację nieco poprawił okupiony bolesnymi stratami kontratak. „Radosław” został ciężko ranny. Kontynuowanie walki straciło jakikolwiek sens i mogło doprowadzić jedynie do całkowitej zagłady zgrupowania. W zastępstwie rannego „Radosława” dowództwo objął major Wacław Janaszek „Bolek”, który zarządził odwrót na Starówkę. Powstańcy wycofywali się pod silnym ogniem nieprzyjaciela.
Podsumowanie
Powstańcze oddziały przez sześć dni wiązały walką główne siły niemieckiej Grupy Bojowej „Reinefarth”. Pozwoliło to na zorganizowanie obrony Starego Miasta. Straty były ogromne, utracono ponad połowę żołnierzy zgrupowania. Wielu historyków podważa sens długotrwałej obrony wolskich cmentarzy.
Pod koniec września w Śródmieściu ze stanu wyjściowego pozostało około 230 żołnierzy. W bitwie o Cmentarze Wolskie brało udział:

• 1650 żołnierzy polskich, mających wsparcie 2 zdobycznych czołgów
• 3800 żołnierzy niemieckich, mających wsparcie broni pancernej, artylerii i lotnictwa

Walki te stały się motywem w kilku utworach literackich i filmowych, m.in. w powieściach Melchiora Wańkowicza „Ziele na kraterze” oraz „Kolumbowie. Rocznik 20” Romana Bratnego, filmie „Miasto 44”.
Zdjęcia
DOWÓDCY POLSCY


DOWÓDCY NIEMIECCY



Powstańcza czujka na dachu domu grabarza na cmentarzu ewangelickim luterańskim


Żołnierze Batalionu „Pięść” wśród grobów cmentarza ewangelickiego


Żołnierze "Radosława" ze zrzutowymi Piatami


Ewakuacja rannych żołnierzy Batalionu „Pięść”, okolice cmentarza ewangelickiego

Tablice pamiątkowe

Tablica na murze Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego - upamiętnia siedmiu żołnierzy z Plutonu „Alek” Kompanii „Rudy” Batalionu „Zośka” poległych na terenie cmentarza w dniu 8 sierpnia 1944
https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Tablica_Batalion_Zo%C5%9Bka_cmentarz_ewangelicko-augsburski_w_Warszawie.JPG


Tablica na murze Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego - upamiętnia żołnierzy baonu "Pięść" poległych w tym rejonie walki w czasie Powstania Warszawskiego
http://www.sppw1944.org/index.html?/mapapowstania7/w_10.html


Płyta nagrobna pamięci 60 żołnierzy batalionu „Parasol” AK poległych, zamordowanych i zaginionych w sierpniu 1944 r. na cmentarzach ewangelickich oraz wszystkich redutach Woli.Cmentarz Ewangelicko-Reformowany
https://pl.wikipedia.org/wiki/Obrona_cmentarzy_wolskich_(1944)#/media/Plik:Memorial_to_fallen_soldiers_of_%E2%80%9CParasol%E2%80%9D_Battalion_at_Evangelical-Reformed_Cemetery_in_Warsaw_02.JPG


Tablice upamiętniające żołnierzy kompanii „Maciek” Batalionu „Zośka” poległych 8 sierpnia 1944 roku podczas nieudanego wypadu na niemiecki pociąg pancerny. Mur Cmentarza Powązkowskiego ul. Ostroroga róg Tatarskiej
https://pl.wikipedia.org/wiki/Obrona_cmentarzy_wolskich_(1944)#/media/Plik:8_sierpnia_sciana_powazek.jpg


Głaz i tablica przy ul. Okopowej 33, upamiętniające udział Zgrupowania „Radosław” w obronie Woli

Piśmiennictwo

1. https://ckziumragowo.pl/historia/Obrona-cmentarzy-wolskich - podstawa opisu
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Obrona_cmentarzy_wolskich_(1944)
3. https://um.warszawa.pl/-/lotnicza-pomoc-dla-powstania-warszawskiego
4. https://www.geocaching.com/geocache/GC4D9FC
5. http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/powstanie/powstanie_zrzuty.html
6. https://historia.interia.pl/kartka-z-kalendarza/news-4-sierpnia-1944-r-pierwsze-zrzuty-dla-powstancow-w-warszawie,nId,1862997#google_vignette
7. https://elitadywersji.org/zrzuty-dla-powstania-warszawskiego/
8. https://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarium_powstania_warszawskiego_%E2%80%93_11_sierpnia
9. http://www.sppw1944.org/index.html?/mapapowstania7/w_10.html
10. https://znienacka.com.pl/2020/03/06/cmentarze-ewangelickie-na-woli/
11. https://www.polskieradio.pl/39/156/artykul/2349535,pierwsze-zrzuty-aliantow-wspomnienia-lotnikow-znad-powstanczej-warszawy

Uzupełnienia

W czasie wojny na Cmentarzu Powązkowskim znajdowały się podziemne składy broni, wiódł też przezeń szlak transportów żywnościowych do getta.
Podczas Powstania Warszawskiego na Cmentarzu Powązkowskim nie toczono bezpośrednich walk, ale Niemcy umieścili czołgi, a na wieży kościoła karabiny maszynowe. Gdy Wola podpisała kapitulację armia niemiecka przeszła przez cmentarz, ale go nie uszkodziła.
W czasie II Wojny Światowej Warszawa była kilkanaście razy bombardowana przez lotnictwo sowieckie, w tym przeprowadzono 3 naloty dywanowe. Z powodu mało precyzyjnego wyboru celów na przykład bomby przeznaczone na zabudowania i tory kolejowe Dworca Gdańskiego spadały często na Stare Powązki. W wyniku tego została zniszczona III brama (do dzisiaj nie odbudowana), zostały także zbombardowane katakumby.

Zniszczone groby na Cmentarzu Powązkowskim - nalot z 1 na 2 września 1942 r.
Krzysztof Jaszczyński, „Barbarzyństwo czy nieudolność” – o nalotach lotnictwa radzieckiego na Warszawę w latach 1941-1943 KRONIKA WARSZAWY 2 146 2011


Tu była III brama


Tablica na murze Cmentarza Powązkowskiego

Kilka lat temu w grobowcu rodziny legendarnego spikera telewizyjnego Jana Suzinaz znaleziono w łusce pocisku armatniego sztandar 6. Pułku Ułanów Kaniowskich.

Sztandar 6. Pułku Ułanów Kaniowskich
https://www.zw.com.pl/artykul/354477.html
https://zwiedzanie-powazek.pl/cmentarz-stare-powazki/historia-starych-powazek/
https://whu.org.pl/2017/11/16/gdzie-sie-podziala-iii-brama/
https://hankawarszawianka.com/cmentarze-warszawy-%E2%80%93-czego-o-nich-nie-wiesz

W czasie Powstania Warszawskiego Muzułmański Cmentarz Kaukaski doznał poważnych zniszczeń. Walczyły tu harcerskie bataliony AK „Wigry” i „Antoni” ze zgrupowania ppłk. Franciszka Rataja „Pawła”. W pobliżu przebiegała linia frontu – co spowodowało, że niemieckie czołgi i miny samobieżne dokonały ogromnego spustoszenia nekropolii. Stratowane nagrobki i uszkodzona zieleń nie zostały nigdy naprawione i zrekultywowane.

Teren po zniszczonych grobach
https://www.straznicyczasu.pl/viewtopic.php?t=2046
https://www.przewodnik.wola.waw.pl/page/1429,muzulmanski-cmentarz--tatarski.html
https://polskie-cmentarze.pl/index.php/pl/Ciekawe-miejsca/Wojewodztwo-Mazowieckie/Powiat-m.-st.-Warszawa/Gmina-M.-st.-Warszawa/Warszawa/Muzulmanski-Cmentarz-Tatarski
https://eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?t=8263

Muzułmański Cmentarz Tatarski został zniszczony przez Niemców podczas II Wojny Światowej. W 1942 roku na teren cmentarza wjechały niemieckie czołgi, szukając osłony przed sowieckim nalotem pod wyniosłymi drzewami - została wtedy zniszczona kwatera grobów jeńców wojennych - żołnierzy rosyjskich wziętych do niewoli w 1915 r. oraz wojskowych tureckich. Teren pozostał pusty, bo muzułmanie nie grzebią zmarłych w miejscu, gdzie były już groby. Wtedy też spalono całą dokumentację.
https://www.straznicyczasu.pl/viewtopic.php?t=2046
https://www.przewodnik.wola.waw.pl/page/1429,muzulmanski-cmentarz--tatarski.html
https://polskie-cmentarze.pl/index.php/pl/Ciekawe-miejsca/Wojewodztwo-Mazowieckie/Powiat-m.-st.-Warszawa/Gmina-M.-st.-Warszawa/Warszawa/Muzulmanski-Cmentarz-Tatarski
https://eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?t=8263

W nocy z 2/3 sierpnia podczas postoju na cmentarzu ewangelicko-augsburskim, po nieudanej próbie przebicia do Kampinosu, harcerskie bataliony „Antoni” i „Wigry, wchodzące w skład Zgrupowania „Paweł” podporządkowały się Zgrupowaniu „Radosław”. Walczyły one na wspólnie do 6 sierpnia, kiedy wycofały się na Stare Miasto, gdzie weszły w skład Zgrupowania „Róg”.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Zgrupowanie_%E2%80%9EPawe%C5%82%E2%80%9D
https://pl.wikipedia.org/wiki/Obrona_cmentarzy_wolskich_(1944)